System szkolny w Polsce przeszedł głęboką reformę. Obiegowo mówi się o nim źle lub bardzo źle. Niemniej podział na trzy poziomy szkół: podstawowe, gimnazja i licea jest faktem. A że szkoły są naturalną bazą pracy harcerskiej, uznaliśmy w ZHP, że traktując poważnie misję wychowawczą, tej reformy po prostu nie możemy „przegapić”. 

 

Metoda harcerska jest systemem pracy z dziećmi i młodzieżą wykorzystywanym już od stu lat. Cały czas jest systemem skutecznym, chodź niezmiennym w swoich podstawowych założeniach. Co nie oznacza, że nic w naszej metodzie sie nie zmienia. Ewoluuje społeczeństwo, w którym funkcjonujemy, a wraz nim nasze organizacje harcerskie. Dlatego zmieniają sie opisy metody skierowane do poszczególnych grup wiekowych.   

 

Ostatnią dużą reformę w systemie metodycznym przeprowadzono w ZHP w 2003 roku. Opisano metodyki dla czterech grup wiekowych i zmieniono system instrumentów metodycznych. Usystematyzowano kształcenie drużynowych. Skąd się wzięły te zmiany? Dlaczego akurat w tym momencie? Potrzeba zmian narastała przez lata, ale bezpośrednią przyczyną podjęcia prac akurat w końcu lat 90-tych były przeobrażenia w systemie edukacyjnym związane z wprowadzeniem w Polsce gimnazjów. Na pierwszy rzut oka zmiana była prosta i polegała na dostosowaniu grup wiekowych w ZHP do zmienionego układu szkół. Ale naprawdę wyglądało to zupełnie inaczej. 

 

W 1998 roku było już pewne, że system szkolnictwa w naszym kraju przejdzie ogromną transformację. Szkoły podstawowe zakończą się na 6 klasie. Powstaną gimnazja. Uznano, że może to mieć duży wpływ na całe ZHP, a szczególnie na drużyny harcerskie skupiające w swoich szeregach harcerzy w wieku 11-15 lat. Przewidywano, że zmiany najbardziej dotkną te jednostki, które działają w ścisłej współpracy ze szkołami, w których posiadają harcówki. Pominę jednak teraz problemy organizacyjno-logistyczne, przez które przeszły środowiska harcerskie w związku ze zmianą sieci szkół, natomiast skupię się na zmianach metodycznych. 

 

Główna Kwatera ZHP od początku aktywnie przyglądała się postępującym zmianom. Postanowiono, że nie zostaną wprowadzone żadne korekty systemu metodycznego „wyprzedzające” reformę szkolnictwa. Za pilne uznano jedynie problemy organizacyjne (sprawa harcówek i „terenów łowieckich” drużyn). Jednak te kwestie powinny rozwiązać komendy hufców w dialogu z władzami oświatowymi. Ewentualne zmiany metodyczne powinny być przeprowadzone dopiero wtedy, gdy okażą się one niezbędne i wykazane w wyniku przeprowadzanych badań. W związku z tym w roku 1999, w którym wprowadzono gimnazja, zdecydowano się podjąć trzy działania. Po pierwsze, była to akcja informacyjna dla wszystkich instruktorów, której celem było zapoznanie kadry z wprowadzanymi zmianami w szkolnictwie i uprzedzenie o ewentualnych trudnościach, na jakie będą napotykać w pracy drużyn. Po drugie, zainicjować ogólnopolską dyskusję instruktorską, która na bieżąco miała podejmować tematy wynikające z wprowadzanych zmian. Po trzecie, zdecydowano się na powołanie projektu badawczego – „Projekt gimnazjum” (działał pod kierunkiem członkini GK – hm. Hanny Radziszewskiej). Działania te były prowadzone w latach 1999-2001. 

 

Projekt gimnazjum był realizowany we współpracy z naukowcami z Uniwersytetu Łódzkiego. Jego celem było opracowanie modelu wychowawczego harcerza w wieku gimnazjalnym oraz określenie kierunków ewentualnych zmian w metodyce. Poza badaniami sondażowymi wśród młodzieży gimnazjalnej prowadzono prace z czterdziestoma drużynami harcerskimi skupiającymi gimnazjalistów. Obserwowano funkcjonowanie poszczególnych elementów metodycznych, dobór form pracy, ich skuteczność i atrakcyjność dla młodych ludzi. Projekt gimnazjum przyniósł interesujące wyniki. Po dwóch latach funkcjonowania gimnazjów pokazał, że zachodzą w nich zmiany coraz bardziej wpływające na działalność harcerską. Miało to związek z formowaniem się grupy „młodszej młodzieży” tożsamościowo odrębnej od uczniów szkół podstawowych. Wyodrębnienie się tej grupy wiązało sie z narastaniem problemów wychowawczych w gimnazjach. Projekt wskazywał na potrzebę zmian. Zaobserwowano samorzutne wyodrębnianie się drużyn skupiających tylko harcerzy-gimnazjalistów (po dwóch latach istnienia gimnazjów było to 25% wszystkich drużyn harcerskich). Zdefiniowano gimnazjalistę jako harcerza-poszukiwacza i zaproponowano inne zbudowanie programu do niego skierowanego. Dostrzeżono również problemy w funkcjonowaniu innych grup wekowych – wynikających ze słabego przygotowania drużynowych i braku poradników metodycznych. 

 

Jak już napisałem wyżej powody dyskusji o zmianach metodycznych nie wynikały jedynie ze zmian w szkolnictwie. Od kilku lat wśród kadry instruktorskiej dojrzewał pomysł przeprowadzenia gruntownej ewaluacji systemu metodycznego. Szczególnie krytykowany był system instrumentów metodycznych – coraz bardziej oddalający się od rzeczywistych potrzeb drużynowych. Coraz bardziej dokładne badania, prowadzone przy okazji spisów harcerskich, przynosiły też nowe informacje o organizacji. Jedną z nich było to, że harcerzy zaczynamy masowo tracić nie w momencie przejścia z podstawówek do szkól średnich (jak powszechnie uważano), lecz rok lub dwa lata wcześniej. Oczywistym stawało się to, że przyczyną odejścia harcerzy nie była zmiana drużyny, do której należeli (z harcerskiej na starszoharcerską), lecz brak ciekawych wyzwań w wieku 13-14 lat. 

 

Dyskusja nad zmianami w systemie metodycznym weszła w nowa fazę po przejęciu funkcji zastępcy Naczelnika ZHP ds. programowych przez hm. Annę Poraj. Zebrała ona zespół instruktorów, który wprowadził dyskusje w ZHP w decydującą fazę. Wiosną 2002 r. przeprowadzono dyskusję na konferencjach w hufcach i chorągwiach nad tezami przygotowanymi przez GK. Między innymi rozmawiano o obniżeniu wieku zuchowego do 6 lat, o czterech grupach metodycznych, owego systemu stopni, roli znaków służb. Konferencje przyjęły pozytywne stanowiska w stosunku do większości postawionych problemów. Równocześnie przeprowadzono szeroką dyskusję za pomocą forów internetowych, zadając instruktorom te same pytania. Ostateczne wnioski przedstawiono na ogólnopolskiej konferencji, która odbyła się w październiku 2002 roku przy udziale kadry programowej chorągwi i członków RN ZHP. Konferencja zarekomendowała Radzie Naczelnej przeprowadzenie zmian metodycznych. W listopadzie 2002 roku RN podjęła decyzje o nowym podziale metodycznym, a w marcu 2003 roku nowe opisy metodyk dla czterech grup wiekowych. Wiosną 2003 roku GK przyjęła zmienione regulaminy instrumentów metodycznych. Wszystkie zmiany weszły w życie z dniem 1 września 2003 roku. 

Wprowadzono:

Przywrócono wędrownikom tradycyjne oznaczenie w postaci „naramiennika wędrowniczego”. Przeorganizowano strukturę programową, powołując wydziały w GK i referaty w chorągwiach dostosowane do nowego podziału metodycznego. ZHP nie zdecydował się natomiast na zmiany organizacyjne w drużynach, pozostawiając to do decyzji w środowiskach. W latach 2003-2004 wydano miniporadniki metodyczne dotyczące wszystkich grup wiekowych, przeszkolono kadrę instruktorską i prowadzono poradnictwo internetowe. 

 

 

Jak zmiany metodyczne prezentują się po kilku latach? Jestem przekonany o tym, że zmiany ułatwiły pracę w wielu drużynach. W wymiarze całej organizacji uruchomiły myślenie o systemie metodycznym jako przedmiocie stałej ewaluacji. Na pewno nie udało sie wszystkich wątków reformy doprowadzić do końca. Powstały dwa z czterech podręczników dla drużynowych. Nie udało sie przeszkolić całej kadry – szczególnie w tych chorągwiach, w których kształcenie jest na słabszym poziomie. Nie udało się utrzymać dobrego poziomu ewaluacji systemu metodycznego. Moim zdaniem nie wykorzystaliśmy wszystkich możliwości tkwiących w nowym systemie metodycznym, gdyż zaniedbaliśmy sprawę rozwoju i umacniania szczepów. Wielu spraw nie dało sie przeprowadzić nie z powodu niedostrzegania problemów, ale z powodu dotkliwych braków kadry, która byłaby w stanie wdrażać zmiany na wszystkich poziomach organizacji. 

Ostatnie lata nauczyły nas, że istnieje potrzeba dokonywania systematycznej ewaluacji i doskonalenia metodyki, szczególnie w części dotyczącej instrumentów metodycznych. Te działania będziemy kontynuować.   

 

Komendant CSI ZHP,

z-ca komendanta 44 SH „Krzemień” z Hufca ZHP Gniezno