Od redakcji: Do czego zmierzamy? Idealny, teoretyczny model harcerstwa jako organizacji wychowującej Pełnego Człowieka przedstawia w swoim opracowaniu znany duszpasterz harcerski. Zdajemy sobie sprawę z tego, ze tekst jest trudny, miejscami dyskusyjny, może wymagający komentarza. Dlatego w „kręgu zielonym” POBUDKI zamieszczamy inny, bardziej przystępny artykuł tego samego autora, traktujący o pewnej Konferencji Programowej ZHR...
ks. dr hm. Krzysztof Bojko

Ruch harcerski, który powstał przed 95 laty, stworzył całościową koncepcję wychowania człowieka, która od wielu już pokoleń sprawdziła się, jako właściwy model budujący w sposób integralny ludzką osobę. Trzeba jednak zaznaczyć, że model ten wypływa tak z tradycji narodu polskiego jak i wierności hierarchii wartości propagowanej przez Chrześcijaństwo. Wszelkie odstępstwa od tych reguł powodowały w przeszłości zniszczenie tegoż modelu i zatracenie właściwych funkcji wychowawczych tego ruchu.

Obecnie mogę stwierdzić, że jedyną organizacją harcerską, która jest właściwą formą realizacji metody wychowawczej proponowanej przez ruch harcerski, jest Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej. I na przykładzie tej właśnie organizacji analizować będziemy założenia tego systemu wychowania człowieka.

1.    Wychowanie integralne.
Harcerstwo zakłada całościowe, integralne wychowanie człowieka, które obejmuje zarówno wymiar wertykalny skierowany w rozwoju osoby człowieka ku Bogu, jak też i wymiar horyzontalny widzący człowieka w określonym systemie relacji interpersonalnych. To zaś sprawia, że jako ruch wychowawczy nie koncentruje się jedynie na niektórych sferach działania człowieka (np. Oaza - rozwój religijny; klub sportowy – rozwój fizyczny itp.) ale obejmuje wszystkie sfery ludzkiego działania. To zaś zakłada rozwój harmonijny, choć z początku wydawałoby się, że wolniejszy i mniej skuteczny. W ostatecznym jednak wyniku okazuje się, że jest to ruch kształtujący pełnego człowieka będącego odpowiedzialnym zarówno za siebie jak też i za ludzi, wśród których żyje.

a)    Rozwój religijny.
Można jednoznacznie stwierdzić, że wszelki rozwój człowieka, aby był skuteczny musi opierać się na wartościach absolutnych i niezmiennych, będących podstawowym motywem budowania osobowości ukierunkowanej na ideał. Można by oczywiście tworzyć ideały zastępcze takie jak człowiek, państwo, władza, korzyści grupowe, itd. ale wszystkie one jednak nie prowadzą do rozwoju osoby ludzkiej ukierunkowanej na nieustanne dążenie do doskonałości. Jedynie Bóg jako najwyższy Autorytet może powodować w człowieku pragnienie świętości i dążenie do zbawienia. A za tym, w konsekwencji zmierzać będzie kształtowanie postawy wobec wszelkich innych wartości.  Dlatego też harcerstwo nie może istnieć bez Boga ponieważ wówczas zatraci swój integralny walor wychowawczy. Było tak niestety w okresie PRL-u, gdy stało się organizacją masową niejednokrotnie propagującą amoralny styl bycia.

Rozwój religijny w harcerstwie zmierza niejako w dwóch kierunkach. Biorąc pod uwagę osobę człowieka kształtującą się w kolejnych okresach wychowawczych harcerstwo stworzyło odpowiedni system stopni i sprawności, w których zawarte są wymagania dotyczące osobistego kontaktu z Bogiem.  Uwzględniając rozwój osoby ludzkiej, jej problemy i kryzysy wychowawca – instruktor prowadzi wychowanka ku Bogu proponując różnorodne praktyki religijne zależne od potrzeb i możliwości dziecka. Wynika to zresztą z cech metody wychowawczej, która omawiana będzie w trzecim punkcie pracy. Indywidualne podejście do człowieka w pracy systemem małych grup daje możliwość dostrzeżenia człowieka w jego niepowtarzalności i intymności w relacji do Boga.

Drugim niejako kierunkiem rozwoju religijnego jest przeżycie religijności we wspólnocie harcerskiej – w zastępie i drużynie. To uspołecznienie doświadczenia religijnego przeciwdziała zbytniemu indywidualizmowi i subiektywizmowi w kontakcie z Bogiem a jednocześnie pozwala na odkrycie roli wspólnoty (małej wspólnoty) Kościoła w życiu człowieka. Tu również trzeba brać pod uwagę potrzeby człowieka, który inaczej odbiera przeżycie spotkania z Bogiem w okresie zuchowym, inaczej w okresie tzw. młodszoharcerskim a jeszcze inaczej w okresie wędrowniczym.

Szczególnie istotnym elementem rozwoju religijnego w ruchu harcerskim jest autorytet wychowawcy – instruktora, który jest świadkiem wiary. Nie jest on zatem nauczycielem czy też pouczycielem, który sam nie identyfikuje się z wyznawanymi wartościami, lecz staje się dla harcerza przykładem człowieka wierzącego, z którego ten młodszy bierze wzór. Tu nie może być fałszu, zakłamania. Dlatego też w harcerstwie nie może być miejsca dla wychowawców będących ludźmi niewierzącymi. To może radykalne stwierdzenie, ale wychowawczo konieczne. Religijność w harcerstwie nie jest również katechezą w szkole lecz przeżyciem obecności Boga w wieloraki sposób, który dziecku daje możliwość odkrywania radości z obcowania ze Stwórcą. Zakres pracy uniemożliwia szersze omówienie tych problemów. Istnieje na ten temat jednak już dosyć bogata literatura harcerska, z którą warto się zapoznać.

b)    Rozwój moralny.
Ruch wychowujący w oparciu o hierarchię wartości zaproponowana przez Chrześcijaństwo jakim jest harcerstwo, proponuje system postaw moralnych, który ma na względzie ukształtowanie człowieka w wymiarze pozytywnym rozwijając w nim cnoty. Zapisane one zostały w Prawie Harcerskim, które w prosty i zrozumiały dla dziecka sposób wskazują mu jakim ma być wobec Boga, bliźniego i samego siebie.

Rozwój moralny ujęty jest w programie rozwoju każdego harcerza i zapisany w jego próbach na stopnie i sprawności. Harcerz ma podjąć walkę ze swymi wadami i słabościami oraz systematycznie krzewić cnoty, wartości pozytywne w codziennej pracy nad sobą, która kierowana jest i kontrolowana zarówno przez rodziców jak i instruktora. Program wychowawczy indywidualnego harcerza wpisany jest jednocześnie w program pracy drużyny, który musi brać pod uwagę zarówno osobisty poziom dziecka jak też środowisko w jakim ono się rozwija – rodzina, szkoła, podwórko. To też określa zakres oddziaływania wychowawczego w krzewieniu norm moralnych, które w praktyce życia proponują człowiekowi jego moralny rozwój.

Problemem z jakim boryka się dzisiaj harcerstwo, jest niemal powszechne kwestionowanie autorytetów moralnych. Harcerstwo, stawiając tę kwestię jednoznacznie i radykalnie, wymagając tym samym od swoich wychowanków postawy zgodnej z hierarchią wartości chrześcijańskich, niekiedy staje wbrew modzie i panującym wśród młodzieży, niestety często akceptowanym przez starsze społeczeństwo, zwyczajom. To zaś sprawia, że nie jest to ruch dla każdego. Stawiając wymagania sprawia, że niektórym łatwiej być poza ruchem. Dlatego jest to ruch elitarny, który kształtuje człowieka wartościowego pragnącego wiele wymagać od siebie, szczególnie gdy chodzi o cnoty moralne. Masowość ruchu szkodzi jego jakości. Dlatego też inaczej niż to było za PRL-u ruch harcerski nie jest liczny, ale też skupia tych, którzy pragną wychowywać się na ludzi wartościowych i takimi czynić innych.

c)    Rozwój intelektualny.
Kształtowanie wiedzy człowieka w ruchu wychowawczym jakim jest harcerstwo opiera się głównie na jego zainteresowaniach i hobby. Zuchowa dzielność, harcerska samodzielność i starszoharcerskie wędrowanie po różnych dziedzinach życia w poszukiwaniu swego miejsca, powołania, daje wszechstronna możliwość budowania programu rozwoju tak indywidualnego człowieka jak i wspólnot harcerskich. Ruch harcerski jest odpowiedzią dla dziecka na jego ciekawość świata, pragnienie przygody, odkrywania tego co jeszcze nieznane, uczestniczenia w tym co może stać się dla niego doświadczeniem i mądrością na całe życie. Budowanie mądrości i wiedzy musi być jednak uwarunkowane odpowiedzialnością wychowawcy, który proponuje wychowankowi to co dobre i co przyniesie mu korzyść w jego dalszym życiu. Gdy zabraknie tej odpowiedzialności harcerz i wspólnota, w której się wychowuje może stać się niebezpieczną wyspecjalizowana bandą siejącą zagrożenie dla innych.

Rozwój intelektualny jest zatem ściśle połączony zarówno z rozwojem religijnym jak i moralnym. Wychowanie człowieka odpowiadać również winno jego potrzebom. Dlatego też w okresie zuchowym proponuje się system działań oparty na zabawie – cyklu tematycznym mającym na uwadze życie dorosłych – naśladowanie ich, poznawanie różnych zajęć i zawodów, które dla dziecka staję się odkrywaniem świata dotychczas nieznanego. Harcerze młodsi rozwijają swoje działanie na systemie gier i współzawodnictwa kształtującym zaradność życiową i samodzielność. Pojawia się cały cykl szkoleń z technik harcerskich, system harców i zwiadów. Zwiększa się zainteresowanie tradycją, przeszłością, obrzędowością wspólnoty. W okresie wędrowniczym na czoło wysuwa się wędrówka po różnych dziedzinach życia i poszukiwanie swego miejsca w określeniu powołania życiowego. Pojawia się specjalizacja i fachowość w danej dziedzinie, która odpowiada naturalnym predyspozycjom i talentom harcerza. W drużynach wędrowniczych działają wówczas patrole i sekcje związane z zainteresowaniami harcerzy. Okres wędrowniczy to także czas szczególnej powinności wobec bliźnich, poczucia misji i służby dla innych. Dlatego też każdy harcerz szuka swego pola służby, w którym mógłby spełnić swoje pragnienie czynienia dobra wobec ludzi, z wykorzystaniem swoich umiejętności i wiedzy nabytej w harcerstwie.

Trzeba stwierdzić że system wychowawczy w harcerstwie nie jest tożsamy z systemem szkolnym, zwłaszcza gdy idzie o rozwój intelektualny. Model kształcenia narzucany w szkole często nie bierze pod uwagę indywidualnych predyspozycji i możliwości człowieka, co często powoduje zamknięcie dla niego dalszego rozwoju w dziedzinie, które jest jego specyficzną domeną. I tak niekiedy ucina się człowiekowi również możliwość akceptacji samego siebie, dowartościowania w społeczeństwie. Harcerstwo stara się odkryć w każdym to co jest najwartościowsze. Bywa, że właśnie we wspólnocie harcerskiej odnajduje swoje życiowe powołanie i drogę w dorosłe społeczeństwo.

d)    Rozwój fizyczny
Kiedy dziecko trafia do grupy rówieśniczej, w której przebywają jego koledzy czy koleżanki w dużej mierze pragnie tak jak oni podnieść swoją sprawność i zaradność fizyczną. Okres rozwojowy dziecka, gdzie liczy się współzawodnictwo, rywalizacja ma duży wpływ na program wychowawczy harcerstwa. Odpowiada on bowiem naturalnym potrzebom dziecka, które w dużej mierze potrzebuje ruchu, aktywności, spalenia energii, które w nim są, wyładowania się pozytywnego i właściwego dla jego dobra. Harcerstwo poprzez tzw. „świeże powietrze” i system małych grup trafiło tu w samo sedno potrzeb człowieka.

„Świeże powietrze” to kontakt z przyrodą, ale także wyjście z pomieszczeń, z zamknięcia i doświadczenie przestrzeni, radości działania w środowisku, które zarówno należy poznać jak też i zmagać się z naturalnymi przeciwnościami wynikającymi z ograniczeń, jakim podlega w wymiarze fizycznym natura człowieka. Stąd w ruchu harcerskim pojawiły się wędrówki, rajdy, wycieczki i to co najważniejsze – obozy harcerskie. System metodyczny biorąc pod uwagę możliwości rozwojowe człowieka musi oczywiście uwzględniać je w proponowanych formach pracy. Inaczej zatem wyglądają kolonie zuchowe, inaczej obozy stałe dla harcerzy młodszych a jeszcze inaczej obozy wędrowne dla wędrowników czy tez obozy specjalistyczne – jak np. wspinaczka wysokogórska, czy obozy spadochronowe. Wszędzie jednak stawia się młodemu człowiekowi wymagania pokonania swoich słabości, przekraczania barier wynikających z lenistwa i gnuśności. Prymitywne warunki obozowe wymagają zachowań, których nie ma dziecko w domu a jednocześnie przygotowują do życia, w którym dzięki w swojej zaradności i sprawności człowiek jest w stanie pokonać własną słabość i przyjść z pomocą innym.

Nie jest to oczywiście surviwal, który za cele stawia przed człowiekiem panowanie nad przyrodą i innymi ludźmi, lecz właśnie zżycie się z przyrodą i społecznością, tak aby stać się dla niej nie intruzem, który chce ją zniszczyć lecz przyjacielem umiejącym zachować jej piękno, tajemnicę i wielkość zarazem przezywając to wszystko we wspólnocie ludzi, którzy wzajemnie między sobą się w tym „byciu z naturą” rozumieją (por. „Lato leśnych ludzi).

Różnorodność form działania harcerstwa w kwestii rozwoju fizycznego jest tak duża, że nie jesteśmy tu w stanie w całości ogarnąć tego tematu. A zatem trzeba odesłać czytelnika do bardzo szerokiego cyklu opracowań na ten temat wydanych przez ruch harcerski zarówno w okresie II Rzeczypospolitej jak i w ostatnich latach.

2.    Wychowanie prospołeczne w harcerstwie.

Harcerstwo jako ruch dzieci i młodzieży posiadający określony system wychowawczy, metodę i hierarchię wartości oddziałuje w wieloraki sposób na społeczeństwo. Zamierzeniem wychowawczym jest zatem przygotowanie człowieka do życia we wspólnocie w odpowiedzialności za siebie i za innych. Proces uspołecznienia dziecka dokonuje się w sposób odpowiedni do predyspozycji i określonego okresu rozwojowego. Tym samym harcerstwo stworzyło metodę wychowawczą bazującą na tworzącej się w naturalny sposób grupie rówieśniczej, która poprzez organizację wspólnego działania przygotowuje człowieka do przyszłych ról społecznych.

a)    System małych wspólnot.
Dzieci w okresie zuchowym (7-10 lat) potrzebują określonej wspólną obrzędowością grupy, która jako gromada pod wodzą zuchmistrza (wodza gromady) kształtuje w nich postawy dzielności i zaradności w odkrywaniu świata. W gromadzie funkcjonują tzw. „szóstki”, które jednak nie są samodzielne lecz ściśle zależne od „wodza” prowadzącego całą gromadę. Jednak już wtedy pojawia się poczucie tożsamości małej grupy, które dopełnienie znajdzie w następnym okresie wiekowym. Dzieci bawią się wspólnie. Często zatem gromada zuchowa bywa i koedukacyjna. Choć dąży się jednak do odrębności gromad chłopięcych i dziewczęcych, gdyż już w tym okresie widoczne jest zróżnicowanie zainteresowań i aktywności zuchen i zuchów.

Harcerze w okresie rozwojowym 10-14 lat bardzo silnie zmierzają do stworzenia naturalnych niewielkich grup nieformalnych, które odzwierciedlają wspólnotę zainteresowań, aktywność i temperament członków grupy. Na czele stoi zawsze lider nadający ton i charakter grupie. Ruch harcerski w niemal idealny sposób trafił ze swoją metodą w oczekiwania chłopców i dziewcząt tego okresu wiekowego proponując im system zastępowy. Zastęp składający się z 6-7 osób pod wodzą zastępowego tworzy organizm, w którym każdy pełni określoną funkcję w zależności od swoich zdolności i talentów. Razem zdobywają sprawności i stopnie, odkrywają przygodę i rywalizują z innymi zastępami w ramach drużyny prowadzonej przez wychowawcę- instruktora- drużynowego. Wykorzystanie metody harcerskiej w pracy zastępu przynosi tu wielorakie owoce rozwoju harcerze we wszystkich wymiarach jego osobowości. Jednocześnie uczy go współdziałania w grupie i odpowiedzialności za siebie i za innych w tej malej wzorcowej niejako społeczności. Aktywność zastępu zarazem na polu działania drużyny jak też w środowisku lokalnym przygotowuje go do dalszej pracy społecznej w szerszym zakresie.
Wędrownicy – harcerze starsi pełniący często różnorakie funkcje w drużynie młodszej (choć nie zawsze) tworzą drużynę wędrowniczą składającą się z 3-4 osobowych patroli i kilkuosobowych sekcji. Patrole wędrownicze mają za zadanie stworzenie pola służby wędrownikom w różnorakich działaniach wobec bliźnich. Sekcje grupują harcerzy o określonych zainteresowaniach i specjalizacji, które pragną rozwijać aż do osiągnięcia uprawnień fachowych czy państwowych, które przydatne będą w dalszym dorosłym życiu zawodowym i działalności społecznej. Wrażliwość na potrzeby społeczne staje się jednym z podstawowych zadań wędrowników szukających swego powołania życiowego.

Harcerze starsi i instruktorzy oprócz pracy na rzecz młodszych tworzą niejednokrotnie kręgi instruktorskie i starszoharcerskie, które mogą stać się aktywnym środowiskiem społecznym, gospodarczym, kulturalnym a nawet politycznym w podjęciu odpowiedzialności za społeczność, w której się funkcjonuje. Harcerze i harcerki w dorosłym życiu poprzez cały proces wychowania prospołecznego w harcerstwie stają się w pełni odpowiedzialnymi obywatelami państwa. Niejednokrotnie podejmują odpowiedzialność za naród choćby jako parlamentarzyści, radni czy członkowie władz wojewódzkich lub państwowych. Jest tego wiele obecnie przykładów.

b)    Wychowanie prorodzinne
Ruch harcerski, będąc dopełnieniem dla środowiska wychowawczego rodziny, szkoły, kościoła pragnie spełniać oczekiwania wszystkich tych środowisk ze szczególnym podkreśleniem roli rodziny. Nie może zatem dojść do sytuacji, gdy harcerstwo wychowywać będzie dziecko wbrew rodzinie i przeciwko rodzinie. Miało to niestety miejsce często w okresie PRL-u, gdy ateistyczne wychowanie propagowane w przymusowej organizacji harcerskiej zakłócało porządek wychowawczy rodziny i Kościoła. Dzisiaj pojawiły się inne zagrożenia, które są niestety skutkiem dawnych zaniedbań wychowawczych obecnych rodziców.

Ruch harcerski oddziałuje na dziecko w tej sferze  życia, która niejako wymyka się wpływowi rodziny, Kościoła ale i szkoły. Jest to środowisko rówieśnicze, podwórko, ulica, kiedy to młody człowiek spędza tzw. „wolny czas” w gronie kolegów i koleżanek. Niestety często wpływ tego środowiska nie jest kontrolowany przez rodziców i szkołę. Może zatem wpłynąć w dużej mierze pozytywnie lub negatywnie na jego osobowość. Harcerstwo próbuje dotrzeć do tego środowiska proponując styl życia wyznaczony wartościami chrześcijańskimi i oparty na ciekawej metodzie fascynującej przygodą, i zrozumieniem młodego człowieka w jego naturalnych predyspozycjach.

Na pierwsze miejsce wysuwa się zatem wychowanie młodego człowieka do przyszłych ról społecznych jakie przyjdzie mu podjąć i do właściwego ich zrozumienia. Niewątpliwie sprawą najistotniejszą jest przygotowanie chłopca do podjęcia w przyszłości roli męża i ojca swoje przyszłej rodziny, jak również przygotowanie dziewczyny do podjęcia i zaakceptowania znaczenia i roli przyszłej żony i matki. Aby te role społeczne były właściwie zrozumiane harcerstwo ( w wydaniu ZHR) proponuje wychowanie odrębne dla chłopców i dla dziewcząt. Odrzuca zatem koedukację, gdzie role społeczne są pomieszane a różnica płci i tym samym zrozumienie tożsamości ludzkiej osoby, zatracone. Odrębne zastępy, drużyny, hufce i chorągwie pracujące według odrębnych dla dziewcząt i chłopców programów wychowawczych dają możliwość w pełni odpowiedzialnego kształtowania człowieka do świadomego podjęcia roli matki i ojca w przyszłości. Odpowiedni dystans i właściwa ocena zachowań rodzi szacunek wzajemny i uczy godności i odpowiedzialności za drugą osobę, która nie traktowana jest jako numer w masie, czy przedmiot do wykorzystania ale jako niepowtarzalna, jedyna w swojej godności osoba. Pomimo powszechnej koedukacji w szkołach, co jest niestety niechlubną spuścizną komunistycznego systemu wychowawczego, gdzie nie widziało się różnic między ludźmi w odmienności płci, harcerstwo uwzględniając chrześcijańską koncepcję człowieka preferuje system wychowawczy przynoszący jednoznacznie właściwe owoce w kształtowaniu odpowiedzialnych postaw prorodzinnych wśród młodzieży.

c)    Wychowanie patriotyczne.
Odpowiedzialność za wspólnotę rodzinną, szacunek do własnej rodziny, troska o społeczność lokalną i regionalną kształtuje w harcerzach poczucie dumy i troski o wspólnotę narodu do której należą. Patriotyzm zatem to nie tylko hasło ale praktyczne zaangażowanie młodego człowieka wychowywanego we wspólnocie zastępu i drużyny w sprawy innych ludzi, pomoc im oraz zapewnienie rozwoju zarówno indywidualnego jak i wspólnotowego w wielorakich wymiarach – kulturalnym, intelektualnym gospodarczym, religijnym, artystycznym.

Takie wychowanie kształtowane jest w drużynie harcerskiej niejako w dwóch kierunkach. Pierwszym jest poznawanie przeszłości przez harcerzy począwszy od tradycji rodzinnych, lokalnych, regionalnych w sposób aktywny, we wspólnej przygodzie odkrywając szczególne miejsca i ludzi będącymi świadkami przeszłości narodu. Kultywowanie tych tradycji dzisiaj oraz troska o dzisiejszy stan świadomości młodych ludzi, o to kim są i na jakich korzeniach wyrośli. Harcerze zatem nie tylko są zapatrzeni w przeszłość ale sami tworzą dzień dzisiejszy w trosce o społeczność i tym samym budując dla przyszłych pokoleń historię czasów nam współczesnych. Świadomość odpowiedzialności za „dzisiaj” określa kierunki działania ku przyszłości w przygotowaniu się do podjęcia działań obywatelskich w dorosłym życiu.

Drugim kierunkiem jest wymiar horyzontalny patriotyzmu, a zatem odkrywanie Ojczyzny wokół siebie w relacjach do świata i ludzi, wśród których się żyje. Troska o swoją rodzinę, szacunek do rodziców, dziadków i rodzeństwa, poczucie odpowiedzialności za wspólnotę formalną – szkołę w jakiej się uczy czy pracuje, zainteresowanie i aktywność w pomocy sąsiedzkiej, wspieranie inicjatyw lokalnych, tworzenie tożsamości regionalnej, jak też odpowiedzialność za sprawy narodowe w wymiarach aktualnych możliwości buduje harcerski patriotyzm w ruchu wychowawczym, jakim jest harcerstwo.

Na zakończenie trzeba stwierdzić, że właściwie nie ma obecnie w Polsce żadnego ruchu, czy też organizacji, która by w tak pełny sposób odpowiadała oczekiwaniom wychowawczym zarówno młodzieży jak i starszego społeczeństwa. Trzeba sobie życzyć, aby odpowiednie władze państwowe i samorządowe we właściwym zakresie uświadomiły sobie znaczenie wychowawcze polskiego harcerstwa.

3.    Cechy metody wychowawczej.

Metoda wychowawcza zastosowana w ruchu harcerskim ma swoją specyfikę, choć z pewnością jej elementy można odnaleźć we wszystkich ruchach wychowawczych, które za przedmiot mają człowieka. Ma ona jednak swoją oryginalność, która wiąże ze sobą swoje cechy w jedną całość. Co najważniejsze przynosi to konkretne wymierne efekty w pracy z młodzieżą harcerską widoczne od 95 lat.

a)    Wzajemność.
Wychowanie harcerskie opiera się na wzajemności oddziaływania wychowawczego wychowawcy i wychowanka. W harcerstwie wychowuje się każdy, choć każdy to wychowanie siebie ujmuje inaczej w zależności od określonego etapu rozwoju. Nie jest to metoda wychowywania nauczyciel-uczeń, gdy kształtuje się człowieka jednokierunkowo. Nauczyciel uczy ucznia, lecz uczeń nie uczy nauczyciela, tym bardziej go nie wychowuje. W harcerstwie wychowanie odbywa się dwu kierunkowo. Wychowawca –instruktor wychowuje, oddziałuje całym sobą na wychowanka, ale również, obserwując wychowanka, sam też siebie wychowuje aby stawać się wzorem dla chłopca, którego wprowadza w dorosłe życie. On też tak jak jego wychowanek zdobywa stopnie i sprawności, on też funkcjonuje na tych samych prawach i zasadach przestrzegając w całej rozciągłości Prawo i Przyrzeczenie harcerskie. Jego też dotyczą te same normy i sposoby zachowania we wszystkich sytuacjach wychowawczych, jakie obowiązują jego harcerzy (obóz, zimowisko, biwak) Nie ma tu specjalnych praw czy przywilejów. Zwiększa się natomiast odpowiedzialność wraz z podejmowaną funkcją, wraz z wiekiem. Ta metoda wychowawcza opiera się na Baden-Powellowskim haśle: „zastępowy – starszy brat”. Wychowawca nie staje się dzieckiem, ale rozumie dziecko i będąc autorytetem jednocześnie potrafi wejść w świat dziecka ze swoją radością i troską o chłopca, tym samym zdobywając sobie jego zaufanie. On sam żyje ideą i pasją bycia harcerzem, co staje się najmocniejszym argumentem do podjęcia przez tych, którzy do harcerstwa trafiają drogi harcerskiego wtajemniczenia.

Wzajemność oddziaływania uczy też pokory wychowawcę, który w spontaniczności dziecka potrafi odkryć piękno i wartość przeżywanych wydarzeń, oraz dostrzec to co jest ważne, a co może w dorosłym życiu przez wielu ludzi zostało zatracone, gdy z piedestału swojej dorosłości nie zauważają już tych małych. Jakże blisko ta postawa wiąże się z programem chrześcijańskiego życia.

b)    Pośredniość.
Praca z dzieckiem, czy też z młodzieżą wymaga określonej przez cel wychowawczy postawy, która by w naturalny sposób powodowała w nich właściwe reakcje i zachowania. Harcerstwo nie opiera się zatem na pouczeniach i wskazówkach werbalnych o właściwości zachowań dziecka, lecz tworzy odpowiednie sytuacje wychowawcze, które w naturalny sposób sprowokować mają człowieka zarówno w wymiarze indywidualnym jak i wspólnotowym do wyboru dobra., do krzewienia cnót, do budowania osobowości kierującej się właściwą hierarchią wartości. Szczególnie w okresie zuchowym i młodszoharcerskim prowadzi się wychowanka w myśl zasady :”przez czyn do czynu” drogą doskonalenia swojej osoby poprzez stwarzane przez wychowawcę sytuacje – harców, zwiadów, rajdów, biwaków, obozów, w których proponuje mu się postawy właściwe do zastosowania nie tylko w grze harcerskiej, ale i w życiu. Wielość zadań indywidualnych i zespołowych, rywalizacja między zastępami, kształtowanie solidarności grupowej w dobrem, poczucie powinności w podejmowanych obowiązkach i służbie uczy hartu ducha a jednocześnie przynosi satysfakcję, że to co się czyni jest właściwe, akceptowane przez innych i otwiera drogę w przyszłość, w podejmowanie nowych wyzwań i zadań. Konieczna jest oczywiście również refleksja, podsumowanie działań, które dokonuje wychowawca chwaląc bądź też wskazując niewłaściwość postaw, a zarazem mobilizując do dalszego dobra.

Okres wędrowniczy zaczyna powoli nieco przewartościowywać ten system. Wędrownicy bowiem zaczynają od refleksji i świadomego podjęcia próby- wyczynu oraz służby, by podjęć obowiązki i rozwinąć działanie. Tym różni się ten okres od młodszego harcerstwa.

Trzeba też zaznaczyć, że w myśl wychowania pośredniego w ruchu harcerskim, zwłaszcza w początkowym okresie wtajemniczenia harcerza bardzo mało jest mówienia a bardzo dużo działania. Dopiero po okresie młodszoharcerskim słów przybywa, a czynów jest nieco mniej. Nigdy jednak nie powinno być tak, że słowa zastąpią czyny i harcerze przestaną w ogóle działać. To już nie będzie harcerstwo a jedynie kółko wzajemnej adoracji, co niestety niekiedy zdarza się w niektórych środowiskach.

c)    Stopniowość.
Kiedy dziecko rozpoczyna swoją drogę harcerską ma zaledwie 7-10 lat (okres zuchowy). Kiedy proces wychowania harcerskiego wypełnia się (choć faktycznie trwa przez całe życie) to człowiek wchodzi w dorosłe życie podejmując obowiązki swego życiowego powołania. Różnica zatem między małym dzieckiem a dorosłą osobą jest ogromna. Ruch harcerski obejmuje jednak swoim oddziaływaniem wychowawczym cały ten okres dorastania do dorosłości stopniowo podnosząc wymagania w zależności od możliwości rozwojowych człowieka. System pracy wychowawczej – zuchy-zabawa; harcerze-gra; wędrownicy-służba i wędrówka; instruktorzy-życie, określa całokształt działań ale i wymagań jakie się stawia dziecku w procesie kształtowania jego osobowości. Odpowiada to zarazem naturalnym jego predyspozycjom i zainteresowaniom. Dopasowany został do tych oczekiwań cały system stopni i sprawności zuchowych, harcerskich oraz instruktorskich, które w konkretnych propozycjach stawiają wymagania budujące w określonym wieku określono predyspozycje wychowywanej osoby. Stopnie uwzględniają możliwości danego okresu wiekowego jak tez i zainteresowania człowieka. Trafnym pomysłem zawartym w dorobku harcerskiego ruchu wychowawczego jest system sprawności, które w liczbie ponad 250 proponuje harcerzowi zdobywanie różnych umiejętności, wiedzy i sprawności.

Szczególnie istotne w kształtowaniu tej stopniowości wychowania jest również uwzględnianie odmienności płci harcerek i harcerzy. Inny jest regulamin sprawności harcerek inny jest też regulamin stopni. Nawet nazewnictwo tych stopni jest różne: młodzik-ochotniczka; wywiadowca-tropicielka; ćwik-samarytanka; Harcerz Orli-wędrowniczka; Harcerz Rzeczypospolitej-Harcerka Rzeczypospolitej. Ten system zatem bierze pod uwagę odrębności wychowawcze dziewcząt a zarazem i to, że dziewczęta dojrzewają wcześniej niż chłopcy i inny jest ich sposób patrzenia na świat w określonym wieku niż chłopcy.

Świat dziecka siedmioletniego ogarnięty metodą zuchową opiera się na obserwacji życia dostępnej małemu dziecku. Świat harcerza młodszego sięga już dalej i więcej można od niego oczekiwać, proponując mu system zachowań i odpowiedzialności w tym wieku – szczególnie w pracy zastępu. Świat wędrowników to wielki świat wędrówki w poszukiwaniu swego miejsca, świat jednocześnie głębi pytań dotyczących najważniejszych problemów egzystencjalnych, a zatem i tu system wymagań jest jeszcze inny, a oczekiwania jeszcze większe, choć i problemów życiowych, których wcześniej nie było, nawarstwia się dużo. To jednak jest też świat rozkrzewiania ideałów, pragnienia wartości ale i zarazem jasnego sprecyzowania własnego, osobistego odniesienia się do wszystkiego co człowieka dotyczy. I tu również harcerstwo jest propozycją do podjęcia dla młodych ludzi szukających swojego powołania.

d)    Wszechstronność
Harcerstwo, o czym była mowa na początku, wychowuje integralnie. Obejmuje całego człowieka we wszystkich jego wymiarach. Interesuje się całym jego życiem a nie tylko wybraną jedną jego dziedziną. Będąc ruchem dobrowolnym, do którego zachęca wszystkich którzy pragną stać się ludźmi wartościowymi, choć może na początku nie w pełni sobie to uświadamiają, proponuje mu by cale jego życie było przeniknięte harcerstwem. Ukoronowaniem tego stylu myślenia jest podjęcie dorosłego życia, które jest ”harcerskie” – czyli pełne zasad i wartości, które kierują nim w życiu małżeńskim, kapłańskim czy zawodowym. Wychowanie integralne dotyczy zatem wszystkiego tego czym dziecko się zajmuje. W tym odkrywa przygodę, odkrywa nieskończony horyzont wyzwań i zadań, których podejmowanie przynosi satysfakcję ale i trud jaki musi pokonać. To poprzez zmaganie się z przeciwnościami, podejmowanie trudu czy to w płaszczyźnie życia duchowego, czy intelektualnego, moralnego, sprawnościowego, czy też w wielorakich specjalnościach i zainteresowaniach, które mogą stać się jego życiowymi pasjami wypełnia się właśnie owa integralna, wszechstronna metoda wychowawcza proponowana przez harcerstwo.

Wydawałoby się z boku, że takie patrzenie na ruch harcerski może znacznie spowolnić proces wychowawczy, gdyż rozmienienie się na drobne w wielości celów wychowawczych uniemożliwi osiągnięcie sukcesu. Wbrew pozorom to właśnie pełne ujęcie procesu wychowawczego we wszystkich wymiarach osobowości człowieka gwarantuje sukces, gdyż wtedy dopiero kształtuje się pełnego człowieka, gdy nie ma w nim żadnych braków, czy ułomności wynikających z zaniedbań wychowawczych w jakiejś określonej sferze ludzkiego działania. Odmiennie niż inne ruchy, o czym było już wcześniej wspomniane, nie ma tu dysproporcji np. między wychowaniem religijnym a sprawnościowym czy intelektualnym. Nie ma też mowy o braku rozwoju moralnego, gdy rozwija się tężyzna fizyczna, co można zauważyć gdzie indziej.  I chociaż cały proces wychowawczy trwa dużo dłużej, bo ok. 10-12 lat to on właśnie przynosi właściwe efekty. Nigdy nie będzie tak, że gdy podejmie się proces wychowawczy, jakby to chciały niektóre metody czy też ruchy, to za chwilę, czy za jakiś krotki okres czasu otrzyma się gotowy produkt. To proces żmudny i długotrwały, który musi tez brać pod uwagę dobrą wolę obu stron: odpowiedzialność wychowawcy i dobrą wolę wychowanka.

e)    Pozytywność.
Harcerska metoda wychowawcza bazuje na pozytywnym patrzeniu na człowieka. Pragnie mu zaproponować pozytywne wzorce wychowawcze, których najlepszym ucieleśnieniem powinien być sam wychowawca. Dziecko ma wpisane w swoją naturę pewną przekorę. Gdy zatem często i tylko piętnuje się zło, które staje się zakazem dla niego, wówczas niejednokrotnie korci go aby takie zło spróbować, aby samemu się przekonać jak to jest. Często zatem negatywna metoda oddziaływania na wychowanka przynosi skutki odwrotne do zamierzonych. Ruch wychowawczy jakim jest harcerstwo mając tego świadomość proponuje dziecku modele pozytywnych zachowań, które w swoim zakresie nie daje miejsca nawet o myśleniu o tym co złe i negatywne. To co dobre staje się fascynującą przygodą i propozycją przynoszącą zarazem akceptację środowiska wychowawczego. A tu nie wypada czynić zła, nie wypada być innym niż wszyscy, którzy czynią dobro. Taka postawa zapisana jest szczególnie w poszczególnych punktach Prawa Harcerskiego, gdzie nie ma zakazów (poza 10 punktem w drugiej jego części) lecz są propozycje postaw szlachetnych i wzorcowych dla innych. Harcerstwo jako środowisko wychowawcze jest tu dużą pomocą dla rodziny i szkoły by kształtować człowieka dobrego i aktywnego w dobru nie tylko w drużynie harcerskiej ale i w rodzinę oraz w szkole. Taki styl rodzi chęć naśladownictwa. A zatem ważne jest by szkoła, parafia, czy rodziny pomagały drużynowemu w kształtowaniu pozytywnego wzorca działania. Niestety nie zawsze się tak dzieje.

f)    Otwarcie na świat, ludzi, przyrodę.
Harcerska metoda wychowawcza zakłada szeroką obserwację świata: ludzi i przyrody. Nie zamyka człowieka do wewnątrz, koncentrując na sobie, ale pragnie wyjścia do innych – miłości bliźniego oraz dostrzegania piękna świata stworzonego i odpowiedzialności za ten świat w trosce o niego, i w świadomym z nim współżyciu. Tym samym metoda harcerska pragnie kształtować w człowieku poczucie powinności w czynieniu dobra wobec innych ludzi. A zatem nie zamyka wspólnoty harcerskiej do kręgu ludzi sobie bliskich i wzajemnie tolerowanych lecz wychodzi ku innym, by stawać się dziełem apostolskim, misyjnym w radości kształtowania siebie i bliźnich, w wierności najwyższym ideałom. Nie zakłada też, że wszyscy muszą stać się harcerzami, ale że każdemu harcerze mogą pomóc w rozwiązywaniu ich problemów i kłopotów poprzez ukształtowane w harcerzach wszechstronne umiejętności i rozwinięte cechy osobowości budujące w tych ludziach cechy przywódcze i twórcze, kształtujące wspólnoty lokalne i formalne, w których przebywają. To zaś w diametralny sposób odróżnia harcerstwo od sekt i różnego rodzaju grup nie wnoszących w życie społeczne żadnych pozytywnych wartości.
Drugim niejako kierunkiem pracy wychowawczej jest odkrywanie świata stworzonego przez Boga. Podziw nad nim we wszystkich sferach jego makro i mikro kosmicznego istnienia. Obcowanie z przyrodą, akceptacja życia na łonie przyrody, wnikniecie w rytm życia przyrody a zatem życie obozowe, biwaki, rajdy, różne formy działań na obozach budują w harcerzach to wszystko co zawiera się w prostych i lapidarnych słowach „świeże powietrze”. Tym bardziej jest to ważne dla młodego człowieka przyzwyczajonego do życia w zurbanizowanym środowisku i w rożnych udogodnieniach życiowych (telewizja, komputer, kompakt itd.) by umiał odkrywać piękno świata i potrafił uwolnić się od tych rożnych „udogodnień” które faktycznie czynią go niewolnikiem urządzeń, które zamiast jemu służyć powodują, że on im zaczyna służyć. Już samo to oddziaływanie wychowawcze harcerstwa czyni ten ruch szczególnie istotnym we współczesnym programie wychowawczym jaki powinien zostać zaproponowany choćby polskiej młodzieży.

4.    Idea-metoda-program.

Te trzy słowa niejako zamykają omawiany problem. Metoda harcerska nie może istnieć bez idei (systemu wartości  chrześcijańskich), a obie z kolei nie mogą funkcjonować, gdy nie jest brany pod uwagę określony program wychowawczy, który odzwierciedla zarówno proces wychowawczy poszczególnych osób (ich poziom, oczekiwania i potrzeby) jak też i program pracy zastępów, drużyn, hufców i chorągwi. Program pracy to określone uwarunkowania, w jakich funkcjonują wspólnoty harcerskie. Inny zatem będzie program drużyn zuchowych, inny drużyn harcerskich jeszcze inny wędrowniczych. Inny będzie program drużyn pracujących w wielkim mieście, inny w małym miasteczku a jeszcze inny na wsi. Inaczej będzie wyglądał program drużyny, która dopiero powstała a zupełnie inaczej tej, która istnieje od wielu lat. Wszelkie działania roczne jak też wakacyjne muszą uwzględniać zatem potrzeby samych harcerzy jak też i potrzeby  środowiska, w którym drużyna działa. Ważne jest to również w jakiej sytuacji wychowawczej funkcjonują dzieci zarówno w rodzinie jak i w szkole.

Nie może zatem istnieć jeden jedyny program harcerski. Jest ich tak dużo jak wiele jest wspólnot harcerskich działających według metody harcerskiej i kierujących się ideałami harcerskimi zapisanymi w Prawie Harcerskim. Trzeba też tu wziąć pod uwagę i to, że dana wspólnota, gdy zabraknie w niej metody harcerskiej, która analizowana była w tej pracy, nie jest już harcerstwem. Tym bardziej nie jest nią grupa, która, choćby funkcjonowała w jakiejś mierze w myśl zasad metody harcerskiej, nie przestrzega jednak systemu wartości zapisanych w Prawie Harcerskim. Trzeba zatem zauważyć, że wszystkie te trzy elementy personalistycznej koncepcji wychowania człowieka w harcerstwie tak głęboko ze sobą współbrzmią, że niemożliwe jest istnienie ruchu harcerskiego, w którym by zabrakło któregoś z tych trzech elementów. A zatem jedynie wówczas, gdy realizowana jest idea harcerska w zgodzie z metodą harcerska realizującą określony program wychowawczy odzwierciedlający potrzeby danego środowiska jak tez i potrzeby samego człowieka, wówczas dopiero możemy mówić o prawdziwym harcerstwie jako autentycznym personalistyczny systemie wychowania człowieka. I takie założenia w całej swojej rozciągłości przyjmuje obecnie w Polsce Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej.

ks. dr hm. Krzysztof Bojko

{mos_sb_discuss:2}