DRUŻYNA HARCERZY (4) Program działania

hm. Tomasz Maracewicz

Program to drugi bazowy element oddziaływania harcerskiego systemu wychowawczego. Widać to dobrze na "schemacie". Konkretniej mówiąc, program to inaczej treść przedsięwzięć podejmowanych przez harcerskie jednostki - drużyny, hufce czy całe organizacje. Tradycyjny program harcerski w drużynie jest intuicyjnie znany nie tylko harcerzom. Większość rozmówców jednym tchem wymieni zapewne: wycieczki i obozowanie; wywiady, podchody, trochę wojskówki; wreszcie służba i dobre uczynki. To prawda, te elementy programu są bardzo często obecne w pracy drużyny harcerzy, ale na pewno nie tylko i nie przede wszystkim.

Zresztą taka prezentacja "jednym tchem" nie służy rozumieniu harcerstwa. Szczególnie w naszych instruktorskich rozważaniach. Dla nas program to przede wszystkim przynęta, o której pisał lord Bi-Pi. Przynęta mająca na celu złowienie chłopca i przyciągnięcie go na stałe do nasze kompanii. Przynęta, która zachęca do stawienia czoła trudom włączenia się w harcerski zespół i uciążliwością nieustannej pracy nad sobą. W programie drużyny harcerskiej można zawrzeć praktycznie wszystko - o ile wybrane przedsięwzięcia mieścić się będą w przyjętym celu wychowawczym, odpowiadać będą potrzebom otaczającego środowiska i wreszcie - pokrywać się będą z zainteresowaniami i potrzebami chłopców.

Mimo tej dowolności, o której piszę powyżej, istnieje też kilka zasad, które decydują o charakterze programu pracy w drużynie harcerskiej.

Podstawową zasadą jest to, iż program działania nie jest tworzony przez władze Związku, ale powstaje bezpośrednio w gromadach i drużynach. Opracowują go drużynowi, zwykle przy udziale harcerek i harcerzy należących do drużyny, często też przy wsparciu przełożonych i szkoleniowców. Ponad wszelką wątpliwość, prawo drużynowego do decydowania o programie drużyny , jest szalenie ważnym atutem harcerskiego programu. Dzięki temu praca nasza jest tak różnorodna, a zarazem tak dostosowana do możliwości i potrzeb konkretnych harcerek i harcerzy, drużynowych i lokalnego środowiska.

Program ma być tą przynętą, którą przede wszystkim lubi ryba, a nie wędkarz. Stąd programy nasze są przesycone przygodą, tajemniczością objawiającą się w tradycyjnych obrzędach i zwyczajach stosowanych w drużynie harcerskiej i wszelkimi innym cechami, które pociągają młodych. Kierując się potrzebami atrakcyjności programu, harcerstwo funkcjonuje na bardzo różnorodnych obszarach działania: harcerzy spotkać można zarówno na szlaku turystycznym, jak i na scenie teatru amatorskiego; w szybowcu wykonującym podniebne akrobacje, jak i w studio telewizyjnym podczas dyskusji o sprawach publicznych. Wszystko, co może zainteresować młodych ludzi, a pozostaje zgodne z duchem Prawa Harcerskiego – może być częścią harcerskiego programu.

Jest jednak jeden z elementów na którym w sposób naturalny buduje się większość harcerskich programów i do których ciągle się odwołuje i wraca – jest nim bliskość przyrody. Bliskość przyrody ułatwia odwoływanie się do fundamentalnych wartości, rozumienia prawa naturalnego, przywraca właściwe proporcje w relacjach ja-świat. Studiowanie przyrody i obcowanie z nią to nie tylko kwestia wyrabiania wrażliwości i wdrażania postaw pozostających w zgodzie z zasadami ekologii. Potrzeba bliskości przyrody sięga głębiej – człowiek otoczony wyłącznie wytworami swojej cywilizacji, zatraca poczucie więzi, jedności ze światem. Bliskość przyrody przywraca te relacje. Pozwala lepiej zrozumieć miejsce człowieka w świecie, a poprzez obserwację jej piękna i harmonii, bezpośrednio doświadczyć wielkości Stworzenia Bożego. Bo tak zwane puszczaństwo, to nie tylko przygoda, kształtowanie charakterów, sztuka przetrwania, ale także możliwość doświadczania bliskości Boga - pod kopułą rozgwieżdżonego nieba, wśród fal na pełnym morzu, przy ogniu płonącym na polanie.

Z takich przesłanek wypływa m.in. dążenie, by możliwie wiele działań harcerskich odbywać  z dala od zamkniętych pomieszczeń, ulic, terenów zabudowanych. Dlatego najbardziej popularne harcerskie działania to wszelkiego rodzaju wycieczki, rajdy, biwaki i obozy. Im harcerki i harcerze starsi, tym przybierają one co raz bardziej kwalifikowane i wyczynowe formy, zamieniając się w wyprawy wysokogórskie, rejsy dalekomorskie czy też włóczęgi po odległych kontynentach. Turystyka i obozwnictwo to jedna z dróg realizacji postulatu bliskości przyrody. Niosą one jednak z sobą masę innych, szczególnych okoliczności. Dzięki wycieczkowaniu harcerki i harcerze poznają świat odmienny od tego, który otacza ich na co dzień: poznają nowe miejsca i nowych ludzi. Każdy wyjazd „w nieznane” obok obserwacji przyrody – daje też możliwość obserwacji środowisk lokalnych, mieszkańców, ich sposobu życia, zajęć, zainteresowań. Równocześnie turystyka i obozowanie przyczyniają się wyzwalaniu osobistej aktywności i sprzyjają tworzeniu całego wachlarza sytuacji wychowawczych służących kształtowaniu postaw i charakterów.

Ogromnie istotną cechą harcerskiego programu jest budowanie go na samodzielności drużyn, a także samodzielności harcerek i harcerzy. Cała sztuka polega na tym, by wszystko co się w drużynie i z drużyną robi, oparte było na własnej wiedzy i umiejętności harcerek i harcerzy, tworzone było własnym „przemysłem” i według własnego planu – a jeśli za coś trzeba zapłacić, to tylko pieniędzmi samodzielnie zarobionymi. Dlatego już od najmłodszych harcerek i harcerzy oczekuje się, iż potrafią radzić sobie w obozowym życiu, poprzez systematyczne ćwiczenia doskonali się charakter i siłę woli

Samodzielność harcerek i harcerzy, dzięki harcerskiemu braterstwu doskonale przekłada się na budowanie wspólnoty. To kolejna cecha harcerskiego działania: wszystko co tylko się da, robimy wspólnie i dla dobra wspólnego. Wspólnie i sprawiedliwie dzielimy chleb, wspólnie przeżywamy trudy i niewygody wędrówek. Wspólnie cieszymy się z naszych sukcesów. Pojęcie dobra wspólnego rozciąga się również na otaczający świat.

Nie darmo o harcerstwie mówi się, iż jest to „braterstwo i służba na świeżym powietrzu”. Nakaz służby płynący z Harcerskiego Prawa i Przyrzeczenia wyraża się nie tylko w podejmowaniu działań o oczywistym charakterze służby jak np. służba ratownicza i porządkowa na uroczystościach państwowych i kościelnych. Nakaz służby powoduje, iż staramy się by wszystkie nasze działania były przynajmniej w jakiejś części pożyteczne, prowadziły ku dobru w wymiarze doczesnym i ostatecznym

W harcerskich programach działania dużo miejsca zarezerwowano na przedsięwzięcia umożliwiające racjonalizację instynktu walki i współzawodnictwa, a także dające możliwość samosprawdzenia się i motywujące do rozwoju. Dlatego tak dużo w naszych działaniach gier, zawodów i harców. Przy ich pomocy rozwijamy charakter i wolę, zdrowie i siłę, wiedzę i umiejętności. W harcerstwie prawie każda aktywność, nawet bardzo banalna, jak sprzątanie obozu czy mycie garów: może mieć charakter gry, zmagania się i ćwiczenia. Ale i odwrotnie: każda gra czy harc, dobrze przygotowany - niesie ze sobą wymiar praktyczny. Trudno oddzielać z naszych gier i harców sport. Bardzo często w swym działaniu sięgamy po niego. Już to jako zabawę i sposób rozwijania zręczności, zwinności i siły, już to - jako próbę woli i charakteru w jego bardziej zaawansowanych postaciach jak np. wspinaczka skałkowa, szybownictwo etc. W czasach wielu zaniedbań rozwoju sprawnościowego, w dobie komputeryzacji, telewizji, braku ruchu na świeżym powietrzu, harcerstwo powinno odważnie sięgać po wszelkie formy propagujące aktywność fizyczną., .

Wyprawy, wyczyn, współzawodnictwo kojarzą się głownie z fizycznymi aspektami rozwoju człowieka. A przecież równocześnie harcerstwo z wielką ochotą sięga po przedsięwzięcia z zakresu kultury, sztuki czy uczestnictwa w rozmaitych nurtach intelektualnych.

Programy harcerskie nie są skostniałe. Oprócz oczywistego korzystania z tradycyjnych, sprawdzonych wzorców i form pracy, harcerstwo chętnie sięga po nowe treści i nowe rozwiązania. Aktualność programu harcerskiego to jego kolejna, szalenie ważna cecha. I dlatego, obok drużyn odbywających pasjonujące wędrówki po bezdrożach, spotykamy również drużyny zajmujące się np. kręceniem własnego filmu fabularnego czy też urządzające zawody w grach komputerowych.

hm. Tomasz Maracewicz 

Żeglarz z urodzenia i przekonania, ornitolog z wykształcenia, broker ubezpieczeniowy z przypadku.

Żona Hanna – historyk sztuki i synowie: Wiktor - zuch, Kajetan - zuch i Ignacy – będzie zuch.

Przyrzeczenie harcerskie w 1973, drużynowy 1 WDH w Gdańsku w latach 1978-86, KIHAM, Ruch, w latach 1990-1993 Naczelnik Harcerzy, obecnie członek komendy Mazowieckiej Chorągwi Harcerzy