Jak manipulowano historią harcerstwa (1956-1980)?

hm. Wojciech Hausner

 

Krótkie kalendarium zamiast wstępu

1909-1911,
nawzór angielskiego skautingu wzbogaconego ideą walki o niepodległość, zasprawą działaczy PTG „Sokół”, organizacji abstynenckich i „Zarzewia”,powstaje w trzech zaborach ruch harcerski; jego znakiem staje się KrzyżHarcerski

 

1911-1912,
organizacją harcerską na terenie zaboru austriackiego zaczyna kierować Związkowe Naczelnictwo Skautowe, na terenie zaboru rosyjskiego Naczelna Komenda Skautowa oraz dzielnicowa komenda na terenie zaboru niemieckiego

1914,
harcerstwem na Rusi i w Rosji kieruje Naczelna Komenda Skautowa

1914-1918,
w różnych miejscach powstają polskie organizacje skautowe: Związek Skautek Polskich, Polska Organizacja Skautowa, Związek Harcerstwa Polskiego, Junactwo

1918,
instruktorzy harcerscy zebrani w Lublinie decydują o powołaniu jednego Związku Harcerstwa Polskiego

1918-1939,
ZHP rozwija się do dużej i znaczącej organizacji wychowawczej, oddanej w znaczeniu ideowym a potem także prawnym służbie Rzeczpospolitej; na marginesie podjęta została próba działania „Wolnego Harcerstwa” (1922), „Pioniera”; powstają drużyny „Czerwonego Harcerstwa” związane w różnych miejscach z działaczami PPS, a także z nielegalną partią komunistyczną

1939,
organizacja harcerzy ZHP jako „Szare Szeregi” i organizacja harcerek jako „Związek Koniczyn” przechodzą do konspiracji: powstają „Hufce Polskie” i inne harcerskie organizacje konspiracyjne

1944,
mimo istniejącego legalnie w konspiracji i na emigracji ZHP oraz uznawanego przez aliantów do lipca 1945 rządu RP na uchodźstwie władze komunistyczne decyzją PKWN powołują „nowy” ZHP

1944-1945,
spontanicznie odradzające się drużyny, prowadzone przez dawnych instruktorów włączają się do struktur ZHP tworzonego przez PKWN

1945,
L.Marszałek wydaje rozkaz o rozwiązaniu „Szarych Szeregów”; instruktorzy w ciągu roku włączają się do pracy w ZHP; do władz ZHP różnych szczebli zostają włączeni działacze komunistycznego Związku Walki Młodych

1949-1950,
ZHP zostaje zlikwidowane, a jego pozostałości zostają włączone do Organizacji Harcerskiej wewnątrz komunistycznego ZMP

1956,
powstaje Organizacja Harcerska Polski Ludowej, a Krajowy Zjazd Działaczy Harcerskich w Łodzi (później nazwany I Zjazdem ZHP) postanawia o przekształceniu OHPL w „nowy” ZHP

Plecami do historii

    W latach 1956-1980 ZHP odwracał się od historii harcerstwa. Upowszechnianiem całej historii harcerstwa nie interesowały się władze naczelne Związku. Publikacje Kazimierza Koźniewskiego, Jerzego Gaja i Jerzego Majki miały służyć ideologicznej indoktrynacji, a nie pogłębianiu historycznej świadomości. W powszechnym obiegu było natomiast wiele opracowań i wspomnień z lat II wojny światowej – Stanisława Broniewskiego o akcji pod Arsenałem; Piotra Stachiewicza o zamachu na Koppego; o harcerstwie w Wolnym Mieście Gdańsku – lecz były one wydane poza inicjatywami wladz ZHP. Artykuły lub reportaże historyczne o harcerstwie drukował „Przekrój”, „Pokolenia”, „Harcerstwo”, „Więź”, WTK. Pojawiło się dziesiątki lokalnych broszur i ulotnych druków. Równocześnie tradycja harcerstwa nie była obecna w programie wychowawczym ZHP. Przez 40 lat nie wznowiono fundamentalnego dla historii do roku 1939 opracowania Wacława Błażejewskiego. Długie lata trwały starania o wydanie pracy Aleksandra Kamińskiego o Andrzeju Małkowskim.
    W tym kontekście można zwrócić uwagę na wspomniane opracowanie Jerzego Gaja, który w wydanej w 1966 roku pracy charakteryzuje nurty ideowe w ZHP w latach 1918-1939. Tytuły poszczególnych rozdziałów wskazują na płaszczyznę ocen ideowych – „walka klasowa” i rywalizacja obozów politycznych II Rzeczypospolitej o władzę w ZHP. Instruktorzy decydujący o obliczu harcerstwa w tamtym czasie m.in. T.Strumiłło, H.Glass, ks. J.Mauersberger, S.Sedlaczek, A.Olbromski zostali przypisani do środowisk politycznych i wyłącznie według tego kryterium dokonano oceny ich pracy w ZHP. Z kolei nieproporcjonalnie do aktywności wychowawczej opisano „socjalistyczną lewicę” w ZHP. „W okresie międzywojennym większość kadry instruktorskiej ZHP stanowili ludzie związani z ówczesnym ustrojem, którzy na terenie Związku reprezentowali mniej lub bardziej świadomie interesy klas panujących i ich poszczególnych stronnictw politycznych”. Harcerstwo i ZHP zostało opisane przez pryzmat walki ideologicznej prawicy z lewicą. Zresztą podobnie opisuje harcerstwo Adam Kiewicz w wydanej w roku 2003 książce „Harcerstwo w Polsce Ludowej”.
    W publikacji Gaja niemalże zostało pominięte zaangażowanie harcerstwa w czynną walkę o niepodległość. Występuje jedynie krótki opis przedstawiony w kontekście rywalizacji Narodowej Demokracji występującej poprzez „Zarzewie” i TG „Sokół” i piłsudczyków Związkowego Naczelnictwa Skautowego. Gen. J.Haller i Armia Ochotnicza z harcerskimi pułkami roku 1920 nie istnieją. Glass i Sopoćko są wspominani jako organizatorzy „roboty dywersyjnej przeciwko władzy radzieckiej”. Nie ma się co dziwić: harcerze lat 60-tych nie mieli okazji czytać książek W.Nekrasza „Harcerze w bojach” ani opracowania W.Błażejewskiego; nie wznawiano ich. W opinii Gaja „wojna, poza wykrwawieniem szeregów harcerskich, zaciążyła także na treściach i metodach pracy harcerskiej”, a naczelne władze ZHP były „bezradne pod względem pedagogicznym”.
   
Historia jako instrument odrzucania tradycji harcerstwa

Źródła takiej sytuacji tkwią w konsekwentnie realizowanym od połowy lat 50-tych projekcie przekształcania OH ZMP i OHPL w mocno wpisany w społeczną świadomość ZHP. „Deklaracja ideowa” ze zjazdu łódzkiego z 10.12.1956 roku opisała korzenie ideałów wychowawczych, które tworzyły pozory kontynuacji:
-    tradycje kultury polskiej,
-  walka narodu o wolność, niepodległość i postęp, w tym bohaterskie walki klasy robotniczej,
-    postępowe ruchy młodzieżowe, a zwłaszcza Szare Szeregi.
We wrześniu i październiku 1958 roku GKH dyskutowała dokument „Tezy i pięćdziesięcioleciu ZHP”. Naczelna Rada Harcerska przyjęła nawet uchwałę w sprawie obchodów 50-lecia ruchu harcerskiego. Ostatecznie nie podjęto jej realizacji obawiając się, że będzie to kolejne pole walki o oblicze ideowe ZHP, a historia zostanie zawężona do historii przedwojennego ZHP i Szarych Szeregów. Można tylko stwierdzić, że z punktu widzenia wychowawczego to właśnie lata 1911-1945 mogły stanowić powód do dumy i obchodzenia jubileuszu.
W komentarzu do obrad II Walnego Zjazdu ZHP w roku 1959 znajdziemy takie, pisane na gorąco, zdanie: „Prowadzimy dalej tę samą pracę, co KIMB-owskie drużyny, Harcerska Służba Polsce, setki, tysiące harcerzy z OH. Nie zaczynamy od zera”. W tym duchu wypowiadali się w „Drużynie” w roku 1960 Włodzimierz Grzelak i Stefan Marody. „Znamy dwie organizacje o tej nazwie. Pierwsza powstała w 1909 roku (formalnie w 1916). Organizacja ta obecnie nie istnieje. Druga organizacja, do której należymy – powstała w grudniu 1956 roku (…) Gdyby bowiem naszym protoplastą był Baden Powell, Małkowski, Grażyński, nie mielibyśmy żadnego prawa przyznawać się do tradycji Pioniera Polskiego, Czerwonego Harcerstwa, KZMP”.

Historia pisana na nowo

Pogłębienie negacji tradycji całego ruchu harcerskiego nastąpiło w latach 70-tych. Kolejne zjazdy ZHP były konsekwentnie numerowane od 1956 roku. ZHP w roku 1973 wchodząc – na podstawie decyzji politycznych – do Federacji Socjalistycznych Związków Młodzieży Polskiej przyjął nawiązanie do tradycji Związku Walki Młodych i Związku Młodzieży Polskiej, kultywowanie rewolucyjnych i postępowych tradycji ruchu młodzieżowego. Na VI Zjeździe ZHP w marcu 1977 roku dokonano zmian w Statucie, nawiązując we wstępie do tradycji Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej, harcerzy uczestników powstań, bojowników o polskość, ZWM, Szarych Szeregów, Wolnego Harcerstwa, Pioniera, Czerwonego Harcerstwa, OH ZMP, OHPL. Diabolicznie przewrotnym zabiegiem było wprowadzenie w ten ciąg powstańców i Szarych Szeregów.
Ta konsekwencja przejawiała się również w kolejnych jubileuszach „harcerskiej służby Polsce Ludowej”. Było to w dużym stopniu dziedzictwo OH ZMP, w której np. w roku 1951/1952 głównymi treściami programowymi były rocznice rewolucji październikowej, utworzenia Armii Czerwonej, urodzin B.Bieruta. Nie może dziwić, że w 1959 roku praca drużyn miała się skupiać wokół 15-lecia Polski Ludowej, 20-lecia PPR i 20-lecia LWP. Podczas uroczystego koncertu w styczniu 1980 roku w Pałacu Kultury i Nauki, w obecności Wita Drapicha przewodniczącego OK FJN, Jerzy Wojciechowski przedstawił referat wskazujący na korzenie ZHP:
1)    działająca z mandatu PKWN Tymczasowa Naczelna Rada Harcerska była wyrazem poparcia dla rewolucyjnych przemian, dla sił politycznych skupionych w Krajowej Radzie Narodowej wokół PPR;
2)    odrzucenie tezy o apolityczności ZHP pozwoliło na uczestnictwo w rewolucyjnym zmienianiu świata;
3)    dzięki powołaniu w ZG ZWM wydziału harcerskiego wprowadzono działaczy ZWM w skład pierwszych władz ZHP;
4)    zmiana poglądów w ZMP jaka nastąpiła w latach 1954-56 dała możliwość na „ponowne przekształcenie OH w ZHP”;
5)    w latach 1946-47 toczyła się walka, a umasowienie ZHP w latach pięćdziesiątych stworzyło szanse na wejście do szkół wiejskich i związanie ze szkołą.
Tak wyglądało 35 lat harcerskiej służby w Polsce Ludowej.
Ciekawą ilustracją do podejścia do własnej historii jest rozkaz Naczelnika ZHP hm.PL Janusza Wojciechowskiego ogłaszający XIV Alert w roku 1978. Jak pisano w pierwszej części rozkazu Alert odbywa się w cieniu rocznic, z którymi są związane proponowane zadania:
- 60-leciem odzyskania niepodległości, którą przyniósł wysiłek wielu pokoleń Polaków i Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa;
- 35-leciem Ludowego Wojska Polskiego, powstałym z inspiracji ideowej Polskiej Partii Robotniczej, z której czerpał Związek Walki Młodych, utrwalonym przez sojusz z ZSRR;
- 30-leciem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, dzięki której Polska jako państwo socjalistyczne umocniła swoją suwerenność, a w czym swoje zasługi ma również Harcerska Służba Polsce.
Na takim tle sformułowano zadania m.in. „W hołdzie bohaterom”, „Nasz rodowód” – spotkania z byłymi działaczami ZWM, ZMW RP „Wici”, ZMP, uczestnikami Harcerskiej Służby Polsce, wzbogacenie szkolnych izb pamięci narodowej eksponatami obrazującymi działalność „naszych poprzedniczek”.
*
W latach 1980-1981 tak przekazywana historia harcerstwa pękła jak bańka mydlana. Władze tego samego ZHP, i często z tymi samymi ludźmi, które ignorowały fakt zamieszkiwania w Zakopanem twórczyni harcerstwa Olgi z Drahonowskich Małkowskiej, a w 1978 roku nie pozwoliły na oficjalny udział drużyn harcerskich w jej pogrzebie, przypomniały sobie o całej historii. Nagle okazało się, że można obchodzić 70-lecie istnienia ruchu harcerskiego. Na sztandarach jako symbol powrotu do tradycji mogło się pojawić imię Andrzeja Małkowskiego.

 

hm. Wojciech Hausner, Małopolska Chorągiew Harcerzy ZHR