hm. Tomasz Maracewicz
Prawo Harcerskie jest fundamentem, który sprawia, że harcerstwo jest harcerstwem. Jego treść nakreśla ideał, do którego w pracy wychowawczej chcemy dążyć, jego charakter - oddaje klimat, oddaje atmosferę harcerskiego myślenia. Prawzorem Prawa Harcerskiego było prawo skautowe sformułowane w 1907 roku przez Baden-Powella, potem w dwudziestoleciu międzywojennym Prawo to ulegało wielu zmianom przybierając ostateczną wersję w roku 1932. Być może, gdyby nie wojna Prawo to było by jeszcze wielokrotnie z obowiązującym skutkiem poprawiane i uaktualniane. Losy powojennego harcerstwa spowodowały, iż mimo nowych jego redakcji powstałych w ZHP po roku 1945, większość harcerskich niezależnych ruchów i organizacji zrodzonych po Sierpniu`80 wróciła do wersji z roku 1932 i jak dotąd nie podjęła inicjatywy dalszej pracy nad Prawem.
Dlaczego? Wiele jest w tej kwestii zdań - ja przytoczę tylko jedno, wypowiedziane w gawędzie w dniu 19 grudnia 1982 r. przez druha hm Stanisława Broniewskiego "Orszę", Naczelnika Szarych Szeregów:
"...Dlaczego ja na tym 1932 roku kończę mówić o Prawie, dlaczego to traktuję jako dojście do najpełniejszego udoskonalenia ? ... A to dla trzech powodów, które proszę znowu zrozumieć, od których tak mi trudno ustąpić. Mianowicie:
Pierwsze: to Prawo sprawdziło się, ten tekst sprawdził się, on dał takich ludzi, jacy byli. A ja nie będę w tej chwili szukał legitymacji; legitymacje są w książkach, historii, faktach; i tu się wstydzić tego nie trzeba. A więc sprawdziło się - to pierwsze.
Drugie: to cichszym głosem trzeba powiedzieć - uświęciło się. Uświęciło się, bo Prawo i takie Przyrzeczenie mieli w sercu ci, którzy szli na śmierć. ... Uświęciło się - takiego się nie zmienia !
Trzecie: no to prostsze już, i krótko: takie było i takie nam odebrano. A takie było ...".
Prawo Harcerskie stanowi więc drogowskaz dla wychowawcy, mający wyznaczać kierunki jego pracy nad własnym i wychowanków charakterem. Treści zawarte w tekście Prawa zawierają w sobie najważniejsze zasady wychowania harcerskiego i skautowego: nakaz spełniania obowiązku wobec Boga, obowiązku wobec bliźnich i wreszcie obowiązku wobec samego siebie. Nie tylko treść i przesłanie jakie niesie Prawo jest w nim istotna. Również forma i sposób "korzystania" z Prawa Harcerskiego przez instruktorów czyni zeń znakomite narzędzie metodyczne. Będzie o tym w dalszej części książki. A poniżej: uzupełnienie naszego schematu:
|
Harcerstwo |
 |
Chłopiec |
|
Prawo |
Ideał |
Jeszcze o Harcerskim Przyrzeczeniu. W sposób szczególny harcerska idea i metoda wychowawcza znajdują odzwierciedlenie w Harcerskim Przyrzeczeniu. Rota Przyrzeczenia rozpoczynająca się od słów „Mam szczerą wolę … „ wskazuje na personalistyczny charakter Harcerstwa. Podkreśla wolność, godność i rangę osoby jako dziecka bożego, obdarzonego wolną wolą, a nakaz pełnienia służby „całym życiem”, warunkuje istnieniem płynącej z wnętrza człowieka, szczerej woli. Nie jest przysięgą do „grobowej deski” ale postanowieniem, że póki będzie we mnie wola noszenia miana harcerza, póty całe swoje młode, a potem i dojrzałe życie, poświęcę służbie: Bogu, Polsce i bliźnim.
Na koniec tylko o komentarzach. Otóż w historii swej Prawo Harcerskie obrosło całą masą komentarzy, tj. prób aktualizacji, uściślenia i przełożenia na język codziennej praktyki. Właściwie każdy instruktor na własny użytek winien sobie sam taki komentarz stworzyć: choćby i po to by lepiej zgłębić i zrozumieć istotę Prawa Harcerskiego. W tym miejscu podsuwam do przejrzenia komentarz do Prawa, który powstał w wyniku obrad prowadzonego przeze mnie I Zjazdu Programowo-Metodycznego Organizacji Harcerzy ZHR, w listopadzie 1991 r. w Wesołej pod Warszawą.
Komentarz do Prawa Harcerskiego dla instruktorów
- Harcerz służy Bogu i Polsce, i sumiennie spełnia swoje obowiązki.
Służba to działanie pożyteczne i bezinteresowne czyli podejmowane nie dla osiągnięcia korzyści materialnych czy innych (np. uzyskanie rozgłosu). Jest to także działanie świadome i dobrowolne, tak więc każdy harcerz powinien zwracać uwagę natworzenie motywacji swojej służby. Wychowawcy natomiast, winni pamiętać, że świadomość służby wykształca się stopniowo w zależności od wieku i poziomu dojrzałości harcerza. Służba jest ważnym narzędziem wychowawczym, należy przeprowadzać ją w sposób atrakcyjny, tzn. taki, który zainteresuje jej uczestników, realizatorów. Służbę winno się prowadzić w sposób mądry i sensowny, w zależności od potrzeb społeczeństwa i możliwości harcerzy tak, by nie zmarnować ich zapału i zaufania społecznego. Pewną odmianą służby jest służba Bogu. Twórca skauting R. Baden Powell oparł swoją metodę wychowania jednoznacznie i bardzo mocno o religię. Stanowisko ruchu skautowego wobec niej było wielokrotnie akcentowane i podkreślane, a mówiło, że każdy skaut powinien szukać Boga w swoim życiu, należeć do jakiegoś wyznania religijnego i brać udział w jego obrzędach. Według R.Baden Powella każdy system wychowawczy musi uwzględniać istnienie Boga i do niego się odnosić. Obok potwierdzenia sensu życia i nadania wartości istniejącym normom moralnym religia pomaga odróżnić dobro od zła i jest gwarantem uczciwości i rzetelności człowieka. Ponadto dziś potrzebna, aby każdy wierzący spotkał Boga nie jako zbiór zasad postępowania, ale osobowego Boga, żywego, pełnego mocy i władcę całego świata. Nie można uczyć doktryny, filozofii, czy zasad życia chrześcijańskiego bez indywidualnego poznania Boga, Boga Osobę, Boga, który czuje, Boga, który żyje, wreszcie Boga, który kocha i chce być kochanym. Kontakt personalny wprowadza ludzi wierzących w przedziwną relację z Bogiem, relację miłości, miłości jako jedynej drogi wypełniania prawa, miłości, która pozwala wypełniać Jego wolę. ZHR świadomie akcentuje znaczenie wychowania religijnego w odniesieniu do ludzi wierzących, które ma fundamentalne znaczenie w wychowaniu i powinno znaleźć swoje praktyczne ujęcie w programie i metodyce wychowania harcerskiego. Należy pamiętać, że służba Bogu wyraża się także w dobrych czynach świadczonych bliźnim. Harcerz jest obywatelem Polski i jest z tego dumny. W sytuacji nadużywania i co za tym idzie pewnej dewaluacji pojęcia patriotyzmu oraz związanym z tym kryzysem moralnym ogółu społeczeństwa, harcerstwo winno przełamywać schematyczne formy wychowania patriotycznego i poszukiwać nowych. Patriotyzm (umiłowanie Ojczyzny) należy realizować poprzez działania praktyczne, obejmujące nasz stosunek do tradycji kulturowej czyli: postrzeganie i reagowanie na potrzeby kraju oraz bezpośredniego otoczenia oraz realizację Prawa Harcerskiego jako najlepszą służbę, a także rzetelność, gospodarność, uczciwość, tolerancję, etos pracy, umacnianie rodziny, uprawianie sportu, dbałość o zdrowie fizyczne i moralne, wolność od wszelkich nałogów. Są to najważniejsze wartości potrzebne w pełnieniu służby Polsce. Harcerz powinien, stosownie do potrzeb i możliwości, sam wypracować w sobie hierarchię wartości przez co uczyni swoją służbę mądrzejszą i skuteczniejszą. Pełnienie służby Polsce nie oznacza izolowania Jej i niechęci wobec innych narodów. Przeciwnie, współpraca z innymi nacjami daje możliwość poznania ich dorobku i porównania z własnym oraz pozwala przekazać i poznać osiągnięcia Polski. Taka postawa nabiera szczególnego znaczenia w stosunkach z mniejszościami narodowymi zamieszkującymi nasz kraj, powinna ona umożliwić przełamanie bariery niechęci i poczucia krzywdy. ZHR jest organizacją dążącą do integracji obywateli Rzeczypospolitej z zachowaniem i poszanowaniem tożsamości narodowej. W kontaktach z innymi nacjami i organizacjami skautowymi wyzbywamy się kompleksów bycia "czymś gorszym", ale też unikamy prowadzącego do szowinizmu poczucia wyższości.
- Na słowie harcerza polegaj jak na Zawiszy.
Człowiek sumienny jest punktualny, słowny, obowiązkowy, rzetelny, odpowiedzialny w słowach i czynach. Istnieje duża potrzeba położenia nacisku na egzekwowanie sumienności i tworzenie jej atmosfery, między innymi w życiu harcerskim, ponieważ sumienność stanowi niezbędny czynnik realizacji wszelkich działań: harcerskich i pozaharcerskich. Słowność jest jednym z elementów sumienności, ale sama w sobie posiada niezwykle istotne znaczenie gdyż świadczy o wiarygodności harcerza. Słowność właśnie potwierdza zgodność słów z czynami i jest miarą poczucia honoru harcerza.
- Harcerz jest pożyteczny, niesie chętnie pomoc bliźnim.
Bliźnim jest każdy człowiek, niezależnie od wieku, pochodzenia społecznego, rasy czy narodowości. Harcerz powinien akceptować istnienie drugiego człowieka, okazywać mu wyrozumiałość, i nigdy nie być obojętnym na ludzką niedolę. W stosunkach międzyludzkich wybacza krzywdy wyrządzane przez innych, pierwszy wyciąga rękę do bliźniego. Pomaga zawsze każdemu człowiekowi potrzebującemu wsparcia. W życiu społecznym kieruje się zasadą solidarności, którą propaguje jak swego rodzaju antidotum na zakorzenioną w świadomości niektórych potrzebę walki klas. Istnieją zjawiska, które często dzielą i przeciwstawiają ludzi np. różnice majątkowe, wychowania, wykształcenia, odmienność poglądów, wyglądu, zachowania, inny stosunek do religii itp. Harcerz powinien umieć rozpoznawać te zjawiska i kształtować w sobie ducha tolerancji.
- Harcerz w każdym widzi bliźniego, a za brata uważa każdego innego harcerza.
Harcerz w każdym widzi bliźniego i nie czyni tu żadnych wyjątków, zarówno w życiu osobistym, społecznym, jak i kontaktach z innymi nacjami. Odrzuca walkę klasową, rasizm, szowinizm i antysemityzm, traktując je jako skrajności służące do dzielenia i przeciwstawiania sobie ludzi. Szuka tego co ich łączy, a nie dzieli. Braterstwo to wyższy poziom stosunku do bliźniego, a jego cechą charakterystyczną jest gotowość niesienia pomocy. Braterstwo międzyludzkie wynika z więzów krwi, a harcerskie z więzów idei. Harcerzom towarzyszy świadomość szczególnej wspólnoty, toteż wzajemna pomoc jest tu nakazem. Za harcerzy uznajemy wszystkich, którzy stosują w życiu normy postępowania wyrażone w Prawie Harcerskim (lub przynajmniej starają się je wypełniać). Nie możemy uznawać za harcerzy tych, którzy uparcie i świadomie nie stosują się do zasad etyki harcerskiej, mimo, że noszą mundur. Braterstwo odrzuca przyjmowanie postawy wyższości wobec harcerzy z innej drużyny, chorągwi czy wreszcie organizacji. Braterstwo czerpie swoje treści z chrześcijańskiej idei miłości bliźniego, która bardzo mocno podkreśla godność człowieka i znaczenie więzi międzyludzkich.
- Harcerz postępuje po rycersku.
Rycerskość to obok prawości i sprawiedliwość - przede wszystkim dzielność, którą uznać należy za potrzebę naszych czasów. Cecha ta jest miarą charakteru człowieka, skierowaną na kształtowanie ego i znajduje odbicie w większości cech jego charakteru. Dzielność jest umiejętnością przełamywania własnych słabości, zmagania się z sobą. Dzielność stymuluje rozwój, ale i sama rozwija się poprzez odwagę, dobrze pojętą pewność siebie, zaradność, aktywność, służbę, gospodarność.
- Harcerz miłuje przyrodę i stara się ją poznać.
Punkt ten szczególnie łączy się z harcerzem - stereotypowo już nazwanym "przyjacielem przyrody". Czy rzeczywiście tak jest ?Obecna sytuacja na świecie zmusza do szerszego nieco spojrzenia na ten punkt. Poziom dzisiejszej wiedzy doprowadził do pełniejszego niż kiedykolwiek poznania relacji i więzi człowieka z Naturą. Dzisiaj znanych jest wiele praw, zasad rządzących przyrodą, i w konsekwencji - ludźmi. Człowiek stał się świadomy wielorakich wpływów Natury na zdrowie, samopoczucie, nastroje itd. - czyli na całe jego życie. W tej sytuacji wydaje się koniecznym takie kształtowanie "harcerza - przyjaciela przyrody", aby obejmował on całość zagadnienia związków człowieka z Naturą, a jeżeli nie obejmował, to przynajmniej był świadom ich istnienia i ważności. Każe to harcerzowi dogłębnie poznawać świat przyrody od strony biologicznej i ekologicznej. Wiedza o zagrożeniach zdrowia i życia własnego organizmu, innych ludzi, jak też pozostałej przyrody, pomoże sprostać temu zadaniu. Ważną sprawą jest odpowiednia propaganda tego problemu wśród reszty społeczeństwa. Będąc świadomymi możliwości zagłady środowiska w wypadku nieprzemyślanych bądź nieprawidłowych decyzji, harcerze końca XX wieku muszą przyczyniać się do szeroko pojętej edukacji społeczeństwa w tym zakresie. Muszą podejmować próby przełamania wielu utartych schematów przez akcje propagandowe oraz rozwijania praktycznych zasad ekologii np. inicjowanie segregacji odpadów. Tylko w pełni świadomy harcerz, poznający w sposób profesjonalny jej tajemnicę i piękno, umiejący dostrzec niebezpieczeństwa jej grożące i do nich nie dopuścić, może w obecnej dobie nosić miano harcerza. Przyjęcie takiej interpretacji harcerskości powoduje konieczność podkreślania wagi edukacji ekologiczno-przyrodniczej wśród innych dziedzin programu harcerstwa. Sama wiedza jednak nie wystarczy. Harcerz winien budować w sobie poczucie więzi z przyrodą, a to oznacza nie tylko znajomość lasu i jego praw, to również wiedza o samym sobie i o tym co człowieka z przyrodą łączy. Poczucie więzi to ciągłe poszukiwanie swojego miejsca w ekosystemie świata. Więź tę należy budować poprzez puszczaństwo, poprzez uczestniczenie w życiu przyrody. Tam właśnie, gdzie życie to czuć - w środku puszczy.
- Harcerz jest karny i posłuszny rodzicom i wszystkim swoim przełożonym.
Dzisiaj za karność uważać należy świadome podporządkowanie rodzicom, przełożonym, regulaminom i rozkazom. Harcerz karny, to człowiek cechujący się zdyscyplinowaniem, lojalnością wobec przełożonych, działający w sposób uporządkowany, człowiek, który przez samodyscyplinę osiąga zrozumienie podporządkowania się komuś lub czemuś (rodzicom, przełożonym, dobru wspólnemu, wyższym wartościom). Równocześnie nie może karność polegać na ślepym posłuszeństwie wobec przełożonych, co należy rozumieć w ten sposób, że przełożony nie może wykorzystywać swojej pozycji do "przekonywania na siłę" podwładnego o swojej racji -karność nie może być narzędziem do niszczenia indywidualności, samodzielności i twórczego myślenia harcerza, powinna natomiast odnosić się do działania, ponieważ zwiększa jego skuteczność. Andrzej Małkowski powiedział kiedyś, że harcerze powinni być "swobodni w myśleniu, karni w działaniu". Karność można podzielić na zewnętrzną - czyli wszystkie formy regulaminowe, zwyczajowe itp. oraz wewnętrzną: samodyscyplina, świadomość konieczności posłuszeństwa itp. Harcerstwo powinno dążyć do wyrobienia w każdym harcerzu karności wewnętrznej - temu służy karność zewnętrzna, która powinna być ograniczona proporcjonalnie do wzrostu poziomu wyrobienia harcerskiego, wieku i oczywiście karności wewnętrznej harcerza. Dzisiejsza sytuacja wymaga od harcerstwa raczej odrzucenia dość wygodnych i łatwych w użyciu "wojskówek", a przejściu do trudniejszej, ale za to niewątpliwie o wiele bardziej mądrej i skutecznej metody "rozumnego dialogu przełożony-podwładny", przy zachowaniu oczywiście podstawowych choćby zasad posłuszeństwa i karności. W dzisiejszej sytuacji naszemu Związkowi, rodzinom, krajowi potrzebni są ludzie zdyscyplinowani raczej samodyscypliną niż ślepym posłuszeństwem i strachem, którzy jednocześnie są przyzwyczajania do własnej inicjatywy, samodzielności, niezależności, czego nie da się osiągnąć przez skrępowanie ich bezmyślną dyscypliną zewnętrzną.
- Harcerz jest pogodny.
Punkt niniejszy jest, wbrew pozorom, bardzo ważnym punktem Prawa Harcerskiego i w jego interpretacji nie można lekceważyć treści, które w sobie kryje. Po głębszym zastanowieniu można dojść do wniosku, że pogodny nastrój jest podstawą do działania i życia każdego człowieka. Pogoda ducha, jego równowaga, budzi optymizm, wiarę w siebie i radość życia, energię do jego głębszego przeżywania. Umysł pogodny, radosny, nie może wytwarzać negatywnych myśli i planów. Brak optymizmu prowadzi do negacji, zwątpienia, a więc załamania się wiary w siebie, to zaś może skończyć się ruiną samego człowieka. Z tego powodu należy dbać o to, aby utrzymywać siebie (przede wszystkim) i innych ludzi w radości życia i pogodzie ducha - tym pozytywnymi pożądanym dla nas wszystkich stanie. Trzeba też pamiętać o osobistym przykładzie. Jest to bardzo ważne - pogoda ducha jednostki jest zaraźliwa i pozytywnie oddziaływuje na grupę, ale równie mocno oddziaływuje przykład odwrotny - braku pogody i radości. Pogodni harcerze tworzą pogodną drużynę. Znane jest z socjologii pojęcie facylitacji społecznej, czyli potęgowania się pewnych zjawisk prezentowanych przez jednostki w momencie gdy zaczynają one tworzyć grupę. Taką samą sytuację może tworzyć drużyna harcerska - tu wyłania się szczególnie ważne zadanie drużynowego jako "zaraziciela" optymizmem i radością. Jeżeli chcemy zmieniać świat na lepszy musimy być pogodni - jeżeli muzyka łagodzi obyczaje, to pogodny nastrój jest jak oliwa rozlana na sztormowe fale naszej burzliwej codzienności.
- Harcerz jest oszczędny i ofiarny.
W dzisiejszej sytuacji naszego kraju punkt ten musi być rozumiany i interpretowany w sposób inny niż działo się to dotychczas. W momencie, gdy nasza gospodarka wkracza na nowe drogi, drogi, które zdają się gwarantować rozwój Polski (na co wskazuje sytuacja w krajach o takiej gospodarce) harcerze powinni, jako ta część społeczeństwa, która rości sobie pretensje do tytułu postępowej, awangardowej, rozpocząć działania, które doprowadzą do ukształtowania dojrzałych gospodarzy przyszłej Polski. Dzisiaj punkt niniejszy zdaje się mówić nie tylko: harcerz oszczędny i ofiarny, ale także, że harcerz to aktywny i ambitny człowiek, szukający swojego miejsca, zdobywający wiedzę, doświadczenie, umiejętności, które pozwolą mu być później fachowcem w swojej dziedzinie. Wymaga to od harcerstwa odrzucenia niechęci do takich pojęć jak ambicja, inicjatywa, pracowitość, oszczędność, które w minionych latach bardzo skutecznie pozbawiane były swojej pozytywnej treści, stawały się wręcz wadami, czymś czego należało się wstydzić. Dzisiaj trzeba to zmieniać, póki jeszcze nie jest za późno. Dzisiejszy harcerz w świetle dziewiątego punktu powinien być typem zbliżonym do typu dominującego na świecie: człowieka odważnego, wykształconego, pewnego siebie, nie bojącego się zaryzykować, ale jednocześnie oszczędnego i wyciągającego wnioski, i doświadczenia z każdego swojego posunięcia. Równocześnie należy dbać, by nie dopuścić do ukształtowania się cech będących zaprzeczeniem harcerskości - nieuczciwości, cwaniactwa, uczynienia z przedsiębiorczości celu, a nie środka do pełniejszego życia.
- Harcerz jest czysty w myśli, mowie i uczynkach, nie pali tytoniu, nie pije napojów alkoholowych.
Wartości takie jak czystość, wstrzemięźliwość, abstynencja czy dbałość o zdrowie stanowią niezwykle ważny element harcerskiego etosu i chrześcijańskiej koncepcji człowieka. Czystość w myśli, mowie i uczynkach zakłada podporządkowanie sfery zmysłów i namiętności, rozumowi i woli, nawet za cenę trudnych zmagań wewnętrznych. W ten sposób powstaje postawa wstrzemięźliwości jako forma pracy nad sobą, która kształtuje silną wolę, ta zaś pozwoli prowadzić życie zgodnie z nakazami rozumu i uniknąć potencjalnych zagrożeń (videomania, choroba komputerowa, alkoholizm, rozpusta i inne nałogi). Wstrzemięźliwość i samoopanowanie są pozytywnym środkiem wychowawczym budującym osobowość harcerza. Ważne jest aby harcerz posiadał jasno sprecyzowane poglądy w dziedzinie etyki seksualnej, ukształtowane w świetle chrześcijańskiej wizji czystości i wstrzemięźliwości. Obecny czas niesie szereg zagrożeń ze strony nałogów dla jednostek, rodzin i całego społeczeństwa, dlatego abstynencja od alkoholu, tytoniu i narkotyków jest niezwykle potrzebna zarówno w wymiarze indywidualnym jak i społecznym. Kształtuje silną wolę harcerza, chroni jego zdrowie, a także pozytywnie oddziaływuje na środowisko nieharcerskie. Zdrowie fizyczne i psychiczne to dar, którego nie wolno zmarnować. Nie jest przypadkiem, że św. Paweł mierzył miłość małżeńską miłością i szacunkiem do własnego ciała. Wypływa stąd konieczność pielęgnacji ciała w myśl przyjętych zasad higieny. Młody człowiek nie powinien szafować zdrowiem własnym ani swoich kolegów, czy podwładnych lecz troszczyć się o nie.
Uczestnicy Zjazdu Programowo-Metodycznego
(red. Marek Wierzbicki)
TOMASZ MARACEWICZ "MARABUT"
Żeglarz z urodzenia i przekonania, ornitolog z wykształcenia, broker ubezpieczeniowy z przypadku.
Żona Hanna – historyk sztuki i synowie: Wiktor - zuch, Kajetan - zuch i Ignacy – będzie zuch.
Przyrzeczenie harcerskie w 1973, drużynowy 1 WDH w Gdańsku w latach 1978-86, KIHAM, Ruch, w latach 1990-1993 Naczelnik Harcerzy, obecnie członek komendy Mazowieckiej Chorągwi Harcerzy