Planowanie pracy w drużynie harcerzy

hm. Marek Gajdziński 

Mamy wrzesień, a więc miesiąc męk jakie każdy z drużynowych przechodzi przy pisaniu planów pracy dla uciechy swoich przełożonych. A ja chciałbym zaproponować żeby plany pracy pisać przede wszystkim dla siebie i swoich współpracowników. Poniżej wskazówki dotyczące metodologii jak to zrobić z pożytkiem dla siebie.

Druhu Drużynowy!
Poniżej znajdziesz zbiór wskazówek  podpowiadających jak planować pracę drużyny, a w szczególności, w jaki sposób sporządzać roczny plan pracy i jakie informacje powinny się w nim znaleźć.

Aktualny plan pracy jest podstawowym dokumentem każdej drużyny. Służy on:

1. drużynowemu do realizacji planowego procesu wychowawczego;
2. władzom harcerskim, a konkretnie hufcowemu, który realizuje bezpośredni nadzór nad działalnością wychowawczą prowadzoną w podległych mu drużynach, do stwierdzenia na ile ów proces jest zaplanowany przez drużynowego celowo i świadomie.

Aby plan pracy mógł spełniać powyższe funkcje powinien zawierać co najmniej następujące informacje:

1. Ogólne informacje o drużynie.
2. Ocenę realizacji aktualnego planu pracy oraz wynikające z tego wnioski.
3. Kierunki pracy i cele organizacyjne wynikające z oceny  sytuacji drużyny w kontekście przyjętego wzorcowego modelu działania.
4. Kierunki i cele wychowania wynikające z:
   a. ogólnych założeń wychowawczych harcerstwa
   b. charakterystyki środowiska lokalnego w jakim działa drużyna.
5. Wykaz środków (metod i zadań) służących realizacji konkretnych, założonych wcześniej celów.
6. Harmonogram zadań zawierający informacje kiedy każde zadanie ma być wykonane oraz kto za nie odpowiada przed drużynowym. 

Zobaczmy teraz co powinny te informacje zawierać i jak je sporządzić.

Ogólne informacje o drużynie

Jest to formalny wstęp do planu pracy. Informacje tu zawarte powinny umożliwić:

• Identyfikację jednostki harcerskiej – należy wymienić: numer i nazwę drużyny, przynależność do hufca i chorągwi, miejsce działania, adres do korespondencji, kontakt telefoniczny i mailowy, adres strony internetowej, itp.. 
• Zorientowanie się w specyfice jej działalności – w tym miejscu przydatne będą informacje typu:
  • bohater/patron drużyny i wynikająca z tego specyfika pracy;
  • historia i tradycja drużyny, a zwłaszcza jaki ma ona wpływ na styl pracy;
  • posiadana kategoria oraz jakie są aspiracje kategoryzacyjne w drużynie;
  • specjalizacja drużyny (np. żeglarska, lotnicza, artystyczna, rekonstrukcyjna, itp.) oraz wynikające z tego konsekwencje programowe;
  • inne informacje ważne z punktu widzenia specyfiki drużyny.  

Prawidłowe opracowanie tych informacji jest ważne nie tylko dla przełożonych i osób postronnych, które będą czytać, oceniać czy zatwierdzać plan pracy ale także dla drużynowego i innych funkcyjnych, którzy będą go realizować. Bardzo często opisanie i nazwanie rzeczy po imieniu, pozwala na ich usystematyzowanie i umożliwia krytyczne spojrzenie na sprawy które wydają się być nienaruszalne.  

Ocena stopnia realizacji aktualnego planu pracy
i wynikające z tego wnioski

Ocena realizacji planu ma wielkie znacznie w procesie podejmowania decyzji na przyszłość. Pozwala:

a. uniknąć popełnionych błędów,
b. ocenić własne możliwości,
c. ocenić stopień odpowiedzialności i możliwości współpracowników – przybocznych i zastępowych,
d. dostrzec przeszkody zewnętrzne,
e. dostrzec okoliczności sprzyjające i lepiej je wykorzystać,
f. docenić to co udało się osiągnąć oraz wkład pracy tych, którzy byli za to odpowiedzialni.

Należy określić stopień realizacji założonych wcześniej celów. Bardzo pomocne byłoby, gdyby zostały one sformułowane w sposób mierzalny. Jeżeli nie zostały zrealizowane w 100% warto jest określić opisowo przy każdym z nich:

a. czego zabrakło do pełnej realizacji,
b. jakie były tego przyczyny,
c. jakie wynikają z tego wnioski na przyszłość.

Kierunki pracy i cele organizacyjne

Ambicją drużynowego powinno być dążenie do tego by jego drużyna osiągnęła najwyższy stopień doskonałości. Problem polega jednak na tym, że nie ma żadnego ogólnie obowiązującego, jednolitego wzorca idealnej drużyny harcerskiej. Nie ma i być nie powinno, bowiem stworzenie takiego jednolitego wzorca zabiłoby różnorodność harcerstwa, a ta jest siłą i atutem naszego ruchu, który pozwala elastycznie adaptować się do różnych i wciąż zmieniających się warunków działania.

Zatem drużynowy powinien sam sobie stworzyć taki idealny model własnej drużyny. Idealny to znaczy taki, który w określonych warunkach środowiskowych najlepiej służy prowadzeniu planowej i precyzyjnie ukierunkowanej działalności wychowawczej.

Na szczęście drużynowi nie muszą wciąż na nowo odkrywać Ameryki. Na „rynku” harcerskim funkcjonuje wiele różnych, sprawdzonych modeli działania drużyn. Można wybrać jeden z nich, można je dowolnie łączyć i kompilować. Najbardziej ambitni mogą na ich podstawie szukać własnych, oryginalnych rozwiązań. Ponadto, o ile drużyna ma już jakąś, choćby kilkuletnią historię, zapewne działa w oparciu o jakieś z góry założone procedury. Czasem ich działanie nie jest doskonałe – warto je wtedy usprawnić. Tworzenie kolejnego planu pracy jest też bardzo dobrą okazją do przemyśleń. A może, jeśli coś w działaniu drużyny szwankuje, nie jest to wina zaniedbań ale błędnych założeń. Warto raz w roku zastanowić się czy założony wcześniej wzorcowy model działania nie wymaga korekt. Może warto zmienić niektóre założenia?

W każdym razie drużynowy przystępując do tworzenia nowego planu działania musi wiedzieć ku jakiemu modelowi działalności dąży i jakie konkretnie warunki muszą zostać spełnione aby ów model funkcjonował w sposób optymalny. Ów wzorcowy obraz idealnej drużyny powinien zostać opisany. Nawet jeśli nie wprost w planie pracy, to w jakimś oddzielnym dokumencie, który może być nazwany wizją drużyny, konstytucją, itp.

Jest to niezwykle ważne, gdyż drużynowy powinien poświęcić dużo uwagi temu aby jego drużyna działała sprawnie i efektywnie, w założony z góry sposób. Jeśli tak jest, oznacza to, że drużyna stanowi bardzo dobre środowisko wychowawcze, a drużynowy dysponuje odpowiednimi środkami i narzędziami oddziaływania. Jeśli mechanizmy działania drużyny odbiegają od założonego wzorca, stanowi to wyzwanie do pracy nad ich usprawnieniem, a działania zmierzające w tym kierunku powinny już zostać zapisane bezpośrednio w planie pracy.

Na potrzeby tego opracowania, przywołany zostanie przykład optymalnego w/g autora modelu działania drużyny. Należy jednak pamiętać, że model ów zostanie opisany tylko w charakterze przykładu służącego pokazaniu prawideł wyznaczania celów w planie pracy. Każdy kto będzie korzystał z tego opracowania powinien starać się albo twórczo go przetworzyć na potrzeby własnej drużyny, albo wybrać inny – taki jaki najbardziej mu odpowiada.

Zakładany wzorcowy model działania drużyny

Mój subiektywnie wzorcowy model działania drużyny opisany jest w 13-tu sferach, które dotyczą metodycznych, programowych i organizacyjnych aspektów pracy. Należą do nich:

1. rozwój drużynowego – przykład osobisty,
2. wychowanie następców – praca z przybocznymi,
3. funkcjonowanie systemu zastępowego – zastępy, ZZ, RD, kształcenie zastępowych,
4. funkcjonowanie systemu stopni, 
5. funkcjonowanie systemu sprawności,
6. samodzielność drużyny – sprzętowa, lokalowa, programowa,
7. duch drużyny – atmosfera ideowo wychowawcza
8. współpraca z gromadą zuchową, 
9. współpraca z wędrownikami,
10. współpraca z harcerkami, 
11. współpraca z rodzicami,
12. współpraca ze szkołą, parafią i władzami lokalnymi,
13. funkcjonowanie drużyny w hufcu.

Rozwój drużynowego (czyli mój własny rozwój jako wzór do naśladowania)

1. Drużynowy posiada co najmniej stopień podharcmistrza i otwartą próbę harcmistrzowską.
2. Stale doskonali swój warsztat instruktorski.
3. Jest poważany  w gronie instruktorów, prowadzi kształcenie i próby instruktorskie.
4. Charakteryzują go wysokie aspiracje życiowe. Studiuje zdobywając wartościowy zawód, a jeśli już skoczył studia, stale doskonali swoje kompetencje zawodowe.
5. Ma szerokie zainteresowania kulturalne. Jest przygotowany do założenia własnej rodziny lub już ją założył i odpowiedzialnie o nią dba.
6. Stara się żyć według wskazań Prawa Harcerskiego i wymogów wyznawanej wiary.
7. Harcerze widzą jego wysiłek w pracy nad sobą.
8. Drużynowy ma bliski kontakt ze swoimi harcerzami, posiada u nich naturalny i silny autorytet, chłopcy chcą iść w jego ślady i brać z niego przykład.

Wychowanie następcy

1. W drużynie jest 2 wykształconych przybocznych ze stopniami przewodnika.
2. Przyboczni posiadają naturalne predyspozycje i stale doskonalą swój warsztat instruktorski.
3. Odpowiedzialnie i umiejętnie współtworzą życie drużyny. Można na nich polegać.
4. Swoją postawą dają dobry przykład innym. 
5. Przygotowują się do objęcia własnych drużyn.
6. Kolejnych 4 wyróżniających się zastępowych uczestniczy w kształceniu metodycznym przygotowując się do objęcia funkcji przybocznych.

Funkcjonowanie systemu zastępowego – zastępy, ZZ-t, RD, kształcenie zastępowych

1. W drużynie jest 5 zastępów.
2. Zastępy liczą od 6-8 harcerzy i stanowią naturalne, bardzo dobrze zgrane grupy rówieśnicze.
3. Zastępowi przeszli odpowiednie przeszkolenie i dobrze sprawdzają się na swoich funkcjach. Są prawdziwymi, naturalnymi wodzami.
4. W każdym zastępie jest podzastępowy, który uczestniczy w kursie zastępowych i przygotowuje się do objęcia własnego zastępu.
5. Każdy harcerz ma przydzieloną konkretną funkcję w swoim zastępie; kronikarz, fotograf, sanitariusz, proporcowy (chorąży), gospodarz, skarbnik, webmaster.
6. Zastępy mają własne programy działania, które zostały ułożone przez samych chłopców.
7. Zbiórki zastępów odbywają się regularnie raz w tygodniu.
8. Na swoich zbiórkach zastępy występują przeważnie w pełnych składach. Zbiórki są atrakcyjne.
9. Na zbiórkach zastępów harcerze zdobywają wiedzę i umiejętności z zakresu zdobywanych stopni i mają możliwość zdobywać wybrane przez siebie sprawności.
10. Zastępy często spotykają się nieformalnie (kino, mecz, basen, lodowisko, imprezy).
11. Zastępy jeżdżą na własne wyprawy przynajmniej raz na kwartał.
12. Zastępy występują w tym samym składzie na obozie drużyny.
13. Zastępy mają własne obrzędowości (nazwy, proporce, odznaki, kronikę, szyfry,  itd.)
14. Zastępy mają własne miejsca zbiórek.
15. Każdy zastęp ma powierzony własny sprzęt biwakowy i obozowy.
16. W drużynie działa Zastęp Zastępowych prowadzony przez drużynowego.
17. Praca ZZ-tu prowadzona jest metodą wędrowniczą w oparciu o wyczyn i zgodnie z programem wędrowniczym (wędrówki, służba, specjalizacja, życie towarzyskie).
18. Zajęcia ZZ-tu są atrakcyjne dla zastępowych. Stanowi on naturalną grupę rówieśniczą dla (nieco starszych od innych) funkcyjnych drużyny.
19. ZZ-t jest forum ustawicznego motywowania i kształcenia zastępowych oraz wymiany doświadczeń w prowadzeniu zastępów. 
20. Niektóre zbiórki ZZ-tu stanowią wzorcowe przykłady zbiórek zastępów. 
21. Drużynowy inspiruje to co ma się dziać na zbiórkach zastępów poprzez dostarczanie propozycji w ramach ZZ-tu oraz poprzez organizowanie raz w miesiącu zbiórek drużyny w formie zawodów pomiędzy zastępami w określonych dziedzinach, tak aby mogły się one przygotować do tych zawodów podczas swoich spotkań.
22. Zbiórki ZZ-tu odbywają się co najmniej raz na dwa tygodnie. 
23. W drużynie działa Rada Drużyny do której należą wszyscy funkcyjni oraz pozostali harcerze w stopniu co najmniej ćwika. 
24. Kompetencje RD ustalane są dorocznie w oparciu o doświadczenie zastępowych. W zależności od sytuacji mogą do nich należeć: zatwierdzanie planu pracy drużyny, zatwierdzanie budżetu i sprawozdania finansowego, ocena działalności zastępów i przyznawanie im punktów w rocznym współzawodnictwie, podział i podsumowanie zadań drużyny, rozstrzyganie sporów pomiędzy zastępami i poszczególnymi funkcyjnymi, ocena postaw harcerzy i dopuszczanie ich do biegów na stopnie harcerskie.
25. Zbiórki RD obywają się raz w miesiącu.
26. Zbiórki drużyny obywają się raz w miesiącu najczęściej w formie wycieczki lub gry miejskiej, w której zadania wykonują zastępy.
27. Zbiórki Drużyny organizowane przez przybocznych lub poszczególne zastępy.

Funkcjonowanie systemu stopni

1. Wszyscy harcerze zdobywają stopnie przewidziane dla swojego wieku. W przypadku gdy do drużyny wstępuje starszy chłopiec zdobywa on stopień adekwatny do wieku zaliczając wymagania dotyczące wiedzy i umiejętności danego stopnia oraz wszystkich stopni niższych oraz realizując wyznaczoną przez drużynowego próbę indywidualną dostosowaną do jego aktualnych potrzeb rozwojowych. 
2. Wszyscy harcerze noszą oznaczenia stopni na krzyżu harcerskim.
3. Harcerze, zwłaszcza zdobywający stopnie młodzika i wywiadowcy, uzyskują wymaganą wiedzę i umiejętności na zbiórkach zastępów, a zastępowi dbają by ich poziom wyszkolenia był zadawalający.  Zastępowi mogą potwierdzać uzyskanie odpowiedniej wiedzy i umiejętności w karcie zdobywania stopnia swoich harcerzy.
4. Indywidualne próby na stopień są wyznaczane przez drużynowego w oparciu o jego wiedzę o chłopcu i wymagania stopnia. Widać realne efekty wychowawcze związane z realizacją zadań w ramach prób.
5. Realizacja próby jest monitorowana przez przybocznych. W przypadku wystąpienia opóźnień harcerz wzywany jest do złożenia wyjaśnień, w szczególnych sytuacjach próba jest modyfikowana.
6. Ostatecznym sprawdzianem w zdobywaniu stopni jest 12 godzinny bieg harcerski na stopień młodzika, 36 godzinny bieg na stopień wywiadowcy i kilkudniowa końcowa próba zaradności na ćwika.
7. Do biegu harcerskiego/próby końcowej dopuszczani są harcerze z zaliczoną próbą indywidualną i w całości wypełnioną kartą kontroli zdobytej wiedzy i umiejętności.
8. Wyniki biegu na stopień stanowią podstawę do jego przyznania. Bieg nie zaliczony można powtórzyć w najbliższym, kolejnym terminie.
9. W drużynie panuje swoista rywalizacja, związana ze zdobywaniem stopni.
10. Wymagania na stopień są uzupełnione o specyficzne dla drużyny umiejętności.
11. Wszystkie wymagania traktowane są poważnie, a poziom wyrobienia harcerskiego chłopców wyrasta ponad przeciętną w organizacji. 

Funkcjonowanie systemu sprawności

1. Harcerze przeciętnie zdobywają w ciągu roku 8 sprawności, z czego połowę w trakcie roku szkolnego i połowę na obozie.
2. Harcerze sami decydują o tym jakie sprawności chcą zdobywać poszukując w ten sposób i rozwijając własne zainteresowania.
3. Jedno z zadań próby na kolejny stopień harcerski polega na zdobyciu co najmniej 5 dowolnie wybranych sprawności.
4. Drużynowy nosi odznaki zdobytych sprawności na mundurze, dając w ten sposób dobry przykład i inspirując do ich zdobywania. 
5. Harcerze chętnie noszą oznaki sprawności na mundurze.
6. W drużynie istnieje Internetowa Księga Fachowców, gdzie na kartach odpowiedniej sprawności odnotowuje się kolejno nazwiska osób, które ją zdobyły.
7. W drużynie istnieje moda na zdobywanie sprawności, harcerze rywalizują kto ma ich więcej na rękawie.
8. Próby na sprawności rzeczywiście wpływają na rozwój zainteresowań harcerzy. 

Samodzielności drużyny – sprzętowa, lokalowa, programowa

1. Drużyna posiada dostateczną ilość sprzętu biwakowego pozwalająca na wyjazd jednocześnie wszystkich zastępów. Sprzęt ten jest w dyspozycji zastępów.
2. Drużyna posiada dostateczną ilość sprzętu obozowego dla zorganizowania samodzielnego obozu drużyny.
3. Drużyna posiada własne środki finansowe i stale je powiększa.
4. W drużynie funkcjonuje sprawny mechanizm systematycznego zbierania składek przez zastępowych.
5. Drużyna posiada własny magazyn sprzętu, jest on odpowiednio urządzony.
6. Drużyna posiada własną harcówkę, jest ona odpowiednio i klimatycznie urządzona.
7. Drużyna samodzielnie planuję swoją pracę. Plan pracy jest konsekwentnie realizowany.
8. Drużyna co roku jeździ na samodzielne obozy letnie i zimowiska.

Duch drużyny – atmosfera ideowo wychowawcza

1. Drużyna spisuje własną historię i kultywuje tradycje.
2. Drużyna posiada własne zwyczaje i obrzędy.
3. Drużyna posiada własny sztandar lub proporzec, który otoczony jest czcią harcerzy.
4. Drużyna ma nazwę i bohatera (patrona), które wykorzystywane są w bieżącej pracy.
5. Drużyna ma własne charakterystyczne dla niej elementy umundurowania wyróżniające jej harcerzy.
6. Drużyna posiada własne umundurowanie polowe.
7. Drużyna posiada własne odznaki lub plakietki o ideowej symbolice i określonym sposobie ich zdobywania.
8. Drużyna posiada własną żywą stronę internetową.
9. Harcerze są dumni z przynależności do drużyny.
10. Atmosfera jaka panuje w drużynie sprzyja osiąganiu celów wychowawczych.

Współpraca z gromadą zuchową

1. Przy drużynie działa gromada zuchowa.
2. Gromada ma pełną obsadę kadrową, własny program i działa w sposób atrakcyjny dla zuchów.
3. Kadra gromady ma odpowiednie przeszkolenie metodyczne.
4. W drużynie istnieje sprawny system wyłaniania kandydatów na wodzów zuchowych. Proponuje się to wyróżniającym się zastępowym. Kandydaci kierowani są na kursy metodyki zuchowej.
5. Drużyna pomaga organizacyjnie gromadzie zuchowej w przeprowadzaniu zbiórek. W ten sposób harcerze mają możliwość poznać specyfikę pracy zuchowej i ją polubić.
6. W drużynie istnieje tradycyjny obrzęd przekazania zuchów do drużyny harcerskiej.
7. Zuchy drugiej i trzeciej gwiazdki przechodzące do drużyny zwolnione są z okresu próbnego.

Współpraca z wędrownikami

1. Drużyna współpracuje z własną drużyną wędrowniczą, tworząc wraz z nią i z gromadą zuchową męski szczep harcerski.
2. Starsi chłopcy, którzy nie podejmują funkcji w drużynie lub gromadzie zuchowej chętnie przechodzą do wędrowników.
3. ZZ-t i kadra gromady zuchowej przynajmniej dwa razy w roku organizują wspólne imprezy z wędrownikami lub podejmują wspólne zadania w formie wyczynu.

Współpraca z harcerkami

1. W drużynie jest wielu starszych chłopców, w związku z tym nawiązanych jest kilka kontaktów z różnymi drużynami żeńskimi z terenu całej Polski.
2. W ciągu roku organizowane są wspólne imprezy zwłaszcza z udziałem ZZ-tu. Jest regułą, że drużyna zaprasza zaprzyjaźnione drużyny żeńskie na wspólne obozy i zimowiska.
3. W trakcie wspólnych imprez drużynowy zwraca szczególną uwagę na  odpowiednie się zachowanie się chłopców wobec harcerek.

Współpraca z rodzicami

1. Drużynowy zna osobiście wszystkich rodziców harcerzy i ma z nimi stały kontakt.
2. Rodzice harcerzy, wiedzą, że mogą i często kontaktują się z drużynowym w sprawach swoich synów.
3. Drużyna przynajmniej trzy razy w roku organizuje wspólnie imprezy z rodzicami: Święto Drużyny, Wigilia, Święto Obozu.
4. Najbardziej aktywni rodzice działają w Kole Przyjaciół chętnie pomagając drużynie w rozwiązywaniu problemów finansowych i logistycznych.
5. Drużynowy stara się aktywizować pozostałych rodziców i wciągać ich do współpracy.
    

Współpraca ze szkołą, parafią i władzami lokalnymi

1. Stosunki z dyrekcją szkoły układają się poprawnie. Drużynowy jest w stałym kontakcie z dyrektorem i szybko reaguje na sygnały płynące od niego.
2. Szkoła chętnie współpracuje z drużyną i na odwrót. Działalność harcerska ujęta jest w programie wychowawczym szkoły. Szkoła wspiera działania drużyny, a drużyna wykonuje na rzecz szkoły (wszystkich uczniów) zadania takie jak klasowe wycieczki integracyjne, zajęcia terenowe na Dzień Dziecka i inne.
3. Nauczyciele znają drużynowego i kontaktują się z nim w sprawach wychowawczych dotyczących harcerzy. Drużynowy jest zapraszany na rady pedagogiczne, gdzie tłumaczy istotę pracy harcerskiej i uczestnicy w rozwiązywaniu problemów wychowawczych. 
4. W szkole panuje swoista moda na harcerstwo.
5. Drużyna ma swojego duszpasterza, który jest wikarym w miejscowej parafii.
6. Drużyna włącza się w życie parafii zwłaszcza w akcje charytatywne i różnego rodzaje służby.
7. Władze gminy wiedzą o istnieniu drużyny. Drużynowy raz w roku uczestnicy w posiedzeniu rady gminy poświeconej sprawom edukacyjnym.
8. Władze gminy dotują działalność drużyny na podstawie wniosków składanych przez drużynowego.
9. Drużyna od czasu do czasu podejmuje wspólnie z samorządem lokalnym działania takie jak służby podczas świąt państwowych i akcje dla młodzieży.

Funkcjonowanie drużyny w hufcu

1. Drużyna jest zawsze reprezentowana na odprawach hufca.
2. Drużyna bierze aktywny udział w służbach, akcjach, zlotach i kursach organizowanych przez hufiec często będąc współorganizatorem tych wydarzeń.
3. Hufcowy zatwierdza plany pracy, wizytuje drużynę zna jej problemy i osiągnięcia.

Można z powodzeniem założyć, że w ten sposób działająca drużyna będzie doskonałym środowiskiem wychowawczym i że drużynowy będzie miał w ręku optymalnie działające narzędzia służące prowadzeniu ukierunkowanej i planowej działalności wychowawczej. Plan pracy powinien wyznaczać zbiór działań, które mają doprowadzić do tego aby ów opisany wyżej idealny model drużyny funkcjonował bez zarzutu zgodnie z przyjętymi założeniami.  

Analiza sytuacji w drużynie w kontekście założonego wzorcowego modelu działania

Ocenę faktycznej sytuacji drużyny dokonujemy w sferze metodycznej, programowej i organizacyjnej odnosząc ją do przyjętego na wstępie wzorcowego modelu działania.  Celem dokonywanej analizy sytuacji jest znalezienie obszarów, w których występują jakieś niedomagania w stosunku do założonego wzorca. Będzie to później podstawą do sformułowania kierunków i celów dalszej pracy.

Próbując scharakteryzować stan faktyczny drużyny można posiłkować się zamieszonymi niżej pytaniami, które bezpośrednio odnoszą się do założonego wcześniej wzorcowego modelu działania. Jeżeli drużynowy założył inny model niż ten, który został tu zaprezentowany, powinien sobie zadać pytania takie aby odpowiedź na nie odnosiła się do przyjętych założeń i pokazywała na jakim etapie drogi ku ideałowi znajduje się jego drużyna.

Rozwój drużynowego (czyli mój własny rozwój jako wzór do naśladowania)

1. Czy zdobywam kolejny stopień harcerski?
2. Czy zdobywam stopień instruktorski?
3. Czy doskonale swoje umiejętności instruktorskie?
4. Czy dzielę się swoją wiedzą i doświadczeniem z innymi instruktorami?
5. Czy mam wyraziste zainteresowania i je pogłębiam?
6. Czy mam wysokie aspiracje życiowe?
7. Czy kontynuuję naukę albo pracuję?
8. Czy przygotowuję się do założenia rodziny, a jeśli już ją mam to czy właściwie o nią dbam?
9. Czy staram się przestrzegać na co dzień Prawa Harcerskiego i zasad wyznawanej wiary?
10. Czy chłopcy odpowiedzieli by na te pytania tak samo jak ja – tzn. czy ich opinia o mnie pokrywa się z moją własną?
11. ...

Wychowanie następcy

1. Ilu jest przybocznych w drużynie?
2. Czy przyboczni mają ukończone kursy metodyczne i instruktorskie?
3. Czy mają lub zdobywają stopnie instruktorskie?
4. Czy zdobywają kolejne stopnie harcerskie?
5. Czy swoją postawą dają dobry przykład reszcie harcerzy?
6. Czy dostatecznie angażują się w pracę drużyny?
7. Czy mogę na nich polegać?
8. Czy mają predyspozycje instruktorskie?
9. Czy wiadomo już który z nich przejmie drużynę, a jeżeli tak to czy pozostali mają plan dalszej służby instruktorskiej po za drużyną?
10. ...

Funkcjonowanie systemu zastępowego - zastępy, ZZ-t, RD, kształcenie zastępowych

1. Ile zastępów jest w drużynie?
2. Jaka jest liczebność zastępów?
3. Czy zastępy mają dobrych i wyszkolonych zastępowych?
4. Czy zastępy mają podzastępowych?
5. Czy harcerze mają funkcje w zastępach: kronikarz, fotograf, sanitariusz, proporcowy (chorąży), gospodarz, skarbnik, webmaster?
6. Czy zastępy mają własne programy działania?
7. Jak często i czy regularnie odbywają się zbiórki zastępów?
8. Jaka jest liczebność na zbiórkach poszczególnych zastępów (frekwencja)?
9. Czy na zbiórkach zastępów harcerze zdobywają wiedzę i umiejętności z zakresu zdobywanych stopni i czy mają możliwość zdobywać sprawności? 
10. Czy zastępy spotykają się nieformalnie (kino, mecz, basen, lodowisko, imprezy)?
11. Czy zastępy jeżdżą na własne wyprawy?
12. Czy zastępy występują w tym samym składzie na obozie drużyny?
13. Czy zastępy mają własne obrzędowości (nazwy, proporce, odznaki, kronikę, szyfry, itd.)
14. Czy zastępy mają własne miejsca zbiórek?
15. Czy zastępom powierzono własny sprzęt biwakowy i obozowy?
16. Czy w drużynie działa Zastęp Zastępowych?
17. Czy zbiórki ZZ-tu są atrakcyjne dla zastępowych?
18. W jaki sposób drużynowy inspiruje to co ma się dziać na zbiórkach zastępów? 
19. Czy kandydaci na zastępowych przechodzą specjalistyczny kurs?
20. Czy w drużynie działa Rada Drużyny?
21. Czy jej kompetencje odpowiadają aspiracjom chłopców do decydowaniu o sprawach drużyny?
22. Jak często i w jakiej formie odbywają się zbiórki drużyny?
23. Kto przygotowuje i organizuje zbiórki drużyny?
24. ...

Funkcjonowanie systemu stopni

1. Czy wszyscy harcerze zdobywają stopnie przewidziane dla swojego wieku?
2. Czy harcerze noszą oznaczenia stopni?
3. Czy wyznaczane są indywidualne próby na stopień, czy ich realizacja jest monitorowana?
4. Czy próby nie trwają zbyt długo?
5. Czy do biegu harcerskiego/próby końcowej dopuszczani są harcerze z zaliczoną próbą indywidualną?
6. Czy drużyna organizuje biegi na stopnie?
7. Czy harcerze odczuwają potrzebę zdobywania stopni?
8. Czy drużynowy zadowolony jest z poziomu prób i przebiegu zdobywania stopni?
9. Czy drużynowy dostrzega realne efekty wychowawcze w wyniku realizacji prób na stopnie?
10. Jak drużynowy ocenia poziom wyrobienia swoich harcerzy na tle innych drużyn?
11. Czy zastępowi pomagają swoim harcerzom w zdobywaniu stopni?
12. ...

Funkcjonowanie systemu sprawności

1. Ile sprawności przeciętnie zdobywają harcerze w ciągu roku?
2. Ile sprawności przeciętnie harcerze zdobywają na obozie?
3. Czy harcerze sami decydują o tym które sprawności chcą zdobywać?
4. Czy w próbach na stopnie wyznacza się zadanie zdobycia określonej liczby dowolnych sprawności?
5. Czy harcerze noszą oznaki sprawności na mundurze?
6. Czy w drużynie istnieje moda na zdobywanie sprawności?
7. Czy w drużynie istnieje Księga Fachowców?
8. Czy próby na sprawności rzeczywiście wpływają na rozwój zainteresowań harcerzy? 
9. ...

Samodzielności drużyny - sprzętowa, lokalowa, programowa

1. Czy drużyna posiada dostateczną ilość sprzętu biwakowego pozwalająca na wyjazd jednocześnie wszystkich zastępów?
2. Czy drużyna posiada dostateczną ilość sprzętu obozowego dla zorganizowania samodzielnego obozu drużyny?
3. Czy drużyna posiada własne środki finansowe i czy je powiększa?
4. Czy istnieje w drużynie sprawny mechanizm systematycznego zbierania składek?
5. Czy drużyna posiada własny magazyn, a jeśli tak, to czy jest on odpowiednio urządzony?
6. Czy drużyna posiada własną harcówkę, a jeśli tak, to czy jest ona odpowiednio urządzona?
7. Czy drużyna posiada własny plan pracy i konsekwentnie go realizuje?
8. Czy drużyna przygotowuje własny samodzielny obóz?
9. ...

Duch drużyny – atmosfera ideowo wychowawcza

1. Czy drużyna posiada kronikę, spisuje własną historię i kultywuje tradycje?
2. Czy drużyna posiada własne zwyczaje i obrzędy?
3. Czy drużyna posiada własny sztandar lub proporzec, czy harcerze otaczają go czcią?
4. Czy drużyna ma nazwę i bohatera (patrona), czy jest to wykorzystywane w bieżącej pracy?
5. Czy drużyna ma własne charakterystyczne dla niej elementy umundurowania wyróżniające jej harcerzy?
6. Czy drużyna posiada własne umundurowanie polowe?
7. Czy drużyna posiada własne odznaki?
8. Czy odznaki drużyny mają ideową symbolikę?
9. Czy harcerze zdobywają odznakę drużyny?
10. Czy drużyna posiada własną, żywą stronę internetową?
11. Czy harcerze są dumni z przynależności do drużyny?
12. Czy atmosfera jaka panuje w drużynie sprzyja osiąganiu celów wychowawczych?
13. ...

Współpraca z gromadą zuchową

1. Czy przy drużynie działa gromada zuchowa?
2. Jeśli tak to czy ma pełną obsadę kadrową, własny program i czy działa w sposób atrakcyjny dla zuchów?
3. Jeśli nie to czy w drużynie wytypowano odpowiedniego kandydata na wodza zuchowego i czy chce on podjąć się tej funkcji?
4. Czy kadra gromady lub kandydaci mają odpowiednie przeszkolenie metodyczne?
5. Czy drużyna pomaga organizacyjnie gromadzie zuchowej np. w przeprowadzaniu zbiórek?
6. Czy istnieje obrzęd przekazania zuchów do drużyny harcerskiej?
7. Czy zuchy przychodzące do drużyny przechodzą okres próbny?
8. ...

Współpraca z wędrownikami

1. Czy drużyna współpracuje z drużyną wędrowniczą?
2. Czy chłopcy chcą chętnie przechodzić do wędrowników po osiągnięciu odpowiedniego wieku?
3. Czy odbywają się wspólne imprezy z wędrownikami? 
4. ...

Współpraca z harcerkami

1. Czy istnieje potrzeba organizowania kontaktów z drużyną żeńską?
2. Jeśli tak, to czy drużyna zaprzyjaźniona jest z drużynami lub zastępami żeńskimi?
3. Czy organizowane są wspólne imprezy?
4. Czy harcerze odpowiednio się zachowują wobec harcerek?
5. Czy współpraca ta nie rodzi problemów?
6. ...

Współpraca z rodzicami

1. Czy drużynowy zna osobiście wszystkich rodziców harcerzy i ma z nimi stały kontakt? 
2. Czy rodzice harcerzy maja potrzebę kontaktować się z drużynowym i czy kontakt ten łatwo jest uzyskać?
3. Czy drużyna organizuje imprezy wspólnie z rodzicami?
4. Czy przy drużynie działa KPH lub inna płaszczyzna współpracy?
5. Czy rodzice chętnie angażują się w pomoc drużynie?
6. ...

Współpraca ze szkołą, parafią i władzami lokalnymi

1. Jak układają się stosunki z dyrekcją szkoły?Czy szkoła chętnie współpracuje z drużyną i na odwrót?
2. Czy nauczyciele znają drużynowego i kontaktują się z nim w sprawach wychowawczych?
3. Czy cele i formy działania drużyny ujęte zostały w planie wychowawczym szkoły, a jeśli tak to czy wynika z tego odpowiednia współpraca?
4. Czy w szkole panuje moda na harcerstwo?
5. Czy drużyna ma swojego kapelana lub duszpasterza?
6. Czy drużyna włącza się w życie parafii? 
7. Czy władze gminy wiedzą o istnieniu drużyny?
8. Czy władze gminy dotują działalność drużyny?
9. Czy drużyna podejmuje jakieś działania wspólnie z samorządem lokalnym?
10. ...

Funkcjonowanie drużyny w hufcu

1. Czy drużyna jest reprezentowana na odprawach hufca?
2. Czy drużyna bierze aktywny udział w służbach i akcjach hufca?
3. Czy hufcowy wizytował drużynę, czy zna jej problemy i osiągnięcia?
4. ...

Wyznaczanie kierunków i celów pracy organizacyjnej

Chcąc wyznaczyć kierunki i cele pracy w sferze organizacyjno – metodycznej należy porównać wzorcowy model działania drużyny z informacjami uzyskanymi w drodze analizy jej obecnego stanu. Z porównania tego otrzymamy obraz tego w jakich obszarach praca drużyny odbiega od założonego wzorca i co należy jeszcze zrobić aby przybliżyć się do niego. Drużynowy jest przeważnie w stanie wyczuć to intuicyjnie. W przyjętym tu przykładowym wzorcu działania obszarów tych jest 13-ście. Każdy z nich może potencjalnie stanowić kierunek dalszej pracy nad udoskonaleniem mechanizmów funkcjonujących w drużynie.

Jednak samo wskazanie tych obszarów, a tym samym kierunków pracy nie wystarcza. Trzeba wskazać konkretne cele jakie chce się osiągnąć. Im konkretniej został opisany wzorcowy model działania i im konkretniej dokonano analizy sytuacji, tym łatwiej będzie te cele wyznaczyć.

Po krótkim przemyśleniu wniosków, często okazuje się, że niektórych celów nie da osiągnąć w perspektywie jednego roku. Powstają zatem dwie kategorie celów:
    a. cele długofalowe – możliwe do osiągnięcia za 2-3-4 lata,
    b. cele bieżące – możliwe do osiągnięcia w nadchodzącym roku pracy

Kiedy drużynowy natrafi na problem, którego rozwiązanie nie jest realne w perspektywie jednego roku, powinien dochodzenie do wyznaczonego celu długofalowego, podzielić na dwa lub więcej etapów rocznych, tak aby w rezultacie określić konkretny cel na rok bieżący.

Posłużmy się przykładem:

Wzorcowy model działania zakłada między innymi pełną samodzielność sprzętową.
Tymczasem (wynika to z analizy stanu faktycznego) drużyna nie dysponuje żadnym sprzętem biwakowym ani obozowym.
Zdobycie (najprawdopodobniej zakupienie) tak dużej ilości sprzętu, czyli osiągnięcie zakładanej samodzielności, w ocenie drużynowego potrwa 3 lata.
W planie pracy powinien zatem znaleźć się następujący zapis:

Kierunek pracy – samodzielność drużyny
Cele – osiągnięcie pełnej samodzielności sprzętowej; każdy zastęp dysponuje kompletem sprzętu biwakowego, a drużyna posiada sprzęt konieczny do przeprowadzenia samodzielnego obozu.
Czas realizacji : 3 lata
Cele na rok bieżący:
1. Wyposażenie wszystkich 4-ech zastępów w komplet sprzętu biwakowego:

• namioty 2 osobowe – po 3 na zastęp,
• butle i palniki gazowe – po 1 na zastęp,
• saperki, toporki – po 2 na zastęp.

2. Zakupienie 2-ch namiotów 10 osobowych na potrzeby obozowe.
W następnych latach planowane jest dokupienie 5 namiotów 10-osobowych, plandek oraz sprzętu kuchennego.

Proces dochodzenia do założonego celu został podzielony na etapy. Etap pierwszy, który ma zostać zrealizowany w ciągu najbliższego roku stanowi jeden z wielu celów które zostaną wpisane do bieżącego planu pracy. Zwróćmy uwagę na to, jak został on sformułowany. Określono co konkretnie ma zostać zakupione. Za rok przy podsumowaniu tworzonego teraz planu pracy, będzie można bardzo łatwo określić, w jakim stopniu cel ten został osiągnięty. Mamy więc do czynienia z tak zwanym celem mierzalnym.

Postępując w podobny sposób ze wszystkimi określonymi na wstępie atrybutami wzorcowego modelu działania tzn. porównując ów wzorzec ze stanem faktycznym, określamy zbiór celów organizacyjno - metodycznych na lata następne (dość ogólnie) i na rok bieżący (bardzo konkretnie – tak aby łatwo później było zmierzyć osiągnięte efekty).

Kierunki i cele wychowania

Do tej pory wykonana została praca polegająca na stworzeniu konkretnego planu  zmierzającego do osiągnięcia wzorcowego modelu działania drużyny. Zakładamy bowiem, że, o ile drużyna działać będzie w założony, optymalny sposób, stanowić będzie tym samym doskonałe środowisko wychowawcze, a drużynowy dysponować będzie odpowiednimi środkami i narzędziami oddziaływania na chłopców.  Staramy się w ten sposób stworzyć doskonałe warunki do prowadzenia procesu wychowawczego, ale nie określamy celów wychowania. Teraz jest właśnie czas aby je postawić.

Należy jednak pamiętać i jest to niezwykle istotne zastrzeżenie, że w harcerstwie nie wychowujemy całych drużyn lecz poszczególnych chłopców i dziewczęta. Z tego punktu widzenia  stawianie celów wychowawczych przed całą drużyną może być uznane za  nieporozumienie. Nigdy bowiem nie jest tak, że wszyscy harcerze w drużynie mają identyczne potrzeby wychowawcze. Każdy z nich jest inny, do każdego trzeba dotrzeć w inny sposób.

Drużynowy posiada spory zasób środków i narzędzi, które pozwalają pracować indywidualnie z każdym harcerzem z osobna i oddziaływać na niego w sposób planowy. Do tej pory staraliśmy się zaplanować działania, które umożliwią jak najszersze możliwości ich zastosowania. Najważniejszym, bo najbardziej wszechstronnym z tych narzędzi jest system stopni.

Dla potrzeb prawidłowej pod względem metodycznym organizacji zdobywania stopni, drużynowy powinien posiadać jak najbardziej obszerne notatki dotyczące każdego członka drużyny osobno. W takiej ewidencji personalnej (karcie postaci) powinny znajdować się informacje dotyczące:

1. charakterystyki środowiska rodzinnego,
2. możliwości materialnych,
3. charakterystyki środowiska szkolnego,
4. osiągnięć szkolnych,
5. zauważalnych cech charakteru (dodatnich i ujemnych),
6. zainteresowań, w tym zdobytych i zdobywanych sprawności,
7. wyników osiąganych w biegach harcerskich i grach,
8. postawy wykazywanej podczas zajęć harcerskich,
9. postawy wykazywanej poza środowiskiem harcerskim,
10. treści i przebiegu prób na poprzednie stopnie harcerskie,
11. treści i przebiegu próby na aktualnie zdobywany stopień,
12. spostrzeżenia i pomysły dotyczące koniecznych i możliwych działań wychowawczych w przyszłości, 
13. inne ważne informacje.

Wszystkie te informacje, skonfrontowane z wzorcem postawy jakim jest Prawo Harcerskie, służą temu aby drużynowy mógł w sposób efektywny ukierunkowywać i planować indywidualne zamierzenia wychowawcze w stosunku do konkretnego harcerza, w tym zwłaszcza wyznaczać i nadzorować wykonywanie prób na kolejne stopnie harcerskie.  To właśnie wyznaczając te próby, określa się indywidualne cele wychowania i dobiera adekwatne do nich środki oddziaływania ujmując je w formie konkretnych zadań do wykonania.

W sensie formalnym notatki drużynowego dotyczące konkretnych członków drużyny nie są elementem rocznego planu pracy drużyny. Jest tak co najmniej z dwóch powodów:
1. Indywidualna praca z każdym z chłopców z osobna nie da się ująć w cykle roczne, a tym bardziej jeżeli chłopców tych jest kilkunastu nie da się tej pracy zsynchronizować czasowo.
2. Obszerność tych notatek i wielość najprzeróżniejszych informacji sprawiłyby znaczne zwiększenie rozmiarów dokumentu, a przez to uczyniły go mało czytelnym.

Nie mniej hufcowy, czyli przełożony drużynowego, nadzorujący bezpośrednio proces wychowania dokonujący się w podległych mu drużynach, może a nawet powinien żądać od drużynowego posiadania takiej ewidencji personalnej. Dobrą okazją do jej obejrzenia jest procedura zatwierdzania planu pracy.

Nie zależnie od tego co zostało powiedziane wyżej, w planie pracy drużyny mogą jednak znaleźć się cele wychowawcze adresowane do ogółu jej członków. Formułuje się je w oparciu o dwa rodzaje przesłanek.

1. Ogólne kierunki wychowania określone w dokumentach organizacyjnych.
2. Specyficzne potrzeby wychowawcze charakterystyczne dla środowiska młodzieżowego w jakim działa drużyna. 

Ogólne kierunki wychowania harcerskiego

Kierunki te wytycza oczywiście Prawo Harcerskie. Drużynowy, kierując się ogólnymi wskazaniami płynącymi z ideałów harcerskich, może tak kształtować pracę drużyny by uwypuklić niektóre, wybrane przez siebie kierunki oddziaływania. Wybór ten zależy najczęściej od tego co on sam uważa za najistotniejsze wśród naszych wartości ideowych. Samodzielność drużynowego w tym względzie jest niezbywanym prawem świadomego wychowawcy.

Często też w dokumentach organizacyjnych tj. np. statut i deklaracje ideowe określa się pewne priorytety wychowawcze charakterystyczne dla całej organizacji albo czasowo kładzie się nacisk na pewne obszary oddziaływania. Dokumenty te formułowane są przez władze organizacji na postawie analizy potrzeb społecznych w szerokim tego znaczeniu. Każda drużyna jest częścią składową jakiejś organizacji harcerskiej, a zatem powinna wychowywać chłopców także w oparciu o zalecenia jej władz. Skoro zalecenia te dotyczą całej organizacji, na pewno dotyczą też wszystkich harcerzy w drużynie. Stanowi to podstawę do umieszczenia w planie pracy celów wychowania, które bezpośrednio wynikają z tych dokumentów.

Takim priorytetowym kierunkiem wychowania może być przykładowo „kształtowanie postaw patriotycznych” czy „rozbudzanie świadomości ekologicznej”. Działania jakie zostaną zaplanowane w ramach tak zdefiniowanych kierunków oddziaływania na pewno nikomu nie zaszkodzą, a wspólna praca setek drużynowych nad wykształceniem postulowanych postaw u tysięcy harcerzy, bez wątpienia może stać się skuteczną odpowiedzią na problem społeczny, który został przez władze harcerskie dostrzeżony w skali całego kraju.  

Specyficzne, środowiskowe potrzeby wychowawcze

Drużynowy powinien widzieć swoją drużynę także jako element szerszego środowiska młodzieżowego w jakim ona działa. Bardzo często środowisko to charakteryzuje się jakimiś specyficznymi problemami wychowawczymi, którym harcerstwo może próbować zaradzić. Inne problemy występować będą w środowisku wiejskim a inne w dużej aglomeracji miejskiej. Przy czym zupełnie inne problemy dotyczą wsi po pegieerowskich, a inne tych gdzie rolnicy od lat gospodarzą na własnej ziemi. W wielkich miastach można z kolei dostrzec odmienną specyfikę drużyn działających na terenie blokowisk i tych które skupiają młodzież z bogatych, willowych przedmieść. Dostrzeżenie i prawidłowe zdefiniowanie środowiskowych potrzeb wychowawczych, które dotyczą większości harcerzy w drużynie może stanowić podstawę do umieszczenia w planie pracy drużyny specyficznych kierunków i celów wychowania odnoszących się do ogółu jej członków.  
 
Przykładowo, w środowisku działania dotkniętym wysokim stopniem bezrobocia, drużynowy powinien dostrzec problemy jakie rodzi ta sytuacja, a więc określić specyficzne potrzeby wychowawcze i zaplanować działania programowe, które sprzyjałyby wyrabianiu przedsiębiorczości w odniesieniu do wszystkich członków drużyny. 

W takim przypadku należy opisać specyfikę środowiska działania i określić wynikające z niej kierunki wychowania. W przytoczonym przykładzie kierunkiem tym będzie „wyrabianie przedsiębiorczości”.

Pomocą w rozeznaniu wychowawczych potrzeb środowiskowych jest Prawo Harcerskie. Wystarczy odpowiedzieć sobie na pytanie, czy w środowisku działania drużyny istnieją rzucające się w oczy problemy z postawami młodzieży odbiegającymi od naszego ideowego wzorca. Najczęściej, problemy te dotyczą kwestii: patriotyzmu, religijności, poszanowania przyrody, stosunku do dziewcząt,  uczestnictwa w kulturze wyższej, rozwoju zainteresowań, czystości mowy, przemocy, papierosów, alkoholu i narkotyków.

Wyznaczanie kierunków i celów wychowawczych

Warto w tym miejscu wyjaśnić na czym polega różnica pomiędzy dwoma użytymi terminami: „kierunki” i „cele” wychowania. Otóż różnica ta jest dokładnie taka sama jak w potocznym znaczeniu tych słów. Planując jakąkolwiek wędrówkę najpierw określamy w jakim kierunku się udamy, a dopiero potem wyznaczamy konkretne, etapowe cele marszruty. Dokładnie tak samo jest w planowaniu zamierzeń wychowawczych. Kierunkiem wychowania jest ogólnie określony obszar naszych działań, natomiast celem jest konkretny efekt jaki chcemy osiągnąć – cel ów musi być tak sformułowany aby w przyszłości można było jednoznacznie stwierdzić czy został on osiągnięty.

Nasuwa się pytanie, czy efekty wychowawcze w ogóle mogą być mierzalne? Zależy to właśnie od tego jak zostanie sformułowany cel. Jeżeli poprzestaniemy tylko na wytyczeniu kierunków wychowania, to wtedy oczywiście nie jest to możliwe. Przykładowo jeśli w planie pracy napiszemy, że zależy nam na „kształtowaniu postaw patriotycznych”, to będziemy mogli wyłącznie stwierdzić czy podjęliśmy jakieś starania zmierzające w tym kierunku. Natomiast nigdy nie dowiemy się w jakim stopniu owe starania były skuteczne. Co innego gdy cel sformułujemy w sposób mierzalny czyli umożliwiający jednoznaczne stwierdzenie czy został on osiągnięty.

Sztuka takiego właśnie formułowania celów wychowania nie jest prosta. Wymaga sporego instruktorskiego doświadczenia.

Załóżmy przykładowo, że drużynowy przyjął za swój priorytetowy kierunek wychowania wspomniane już  „kształtowanie postaw patriotycznych”. Zmierzenie w sposób bezpośredni natężenia uczuć patriotycznych nie jest możliwe, bo jak zmierzyć szacunek dla tradycji, umiłowanie historii, przywiązanie do symboli i barw narodowych czy w końcu to na czym najbardziej nam zależy: gotowość do poświęceń dla dobra wspólnego czy pragnienie bycia pożytecznym dla swego państwa i społeczności lokalnej? Nie mamy takich instrumentów pomiarowych. Można sobie jednak zadać pytanie, czym konkretnie owe postulowane przez nas uczucia i postawy mają się wyrażać?  Na przykład, można zbadać czy chłopcy samorzutnie wywieszają flagi państwowe w czasie świąt narodowych, czy chętnie uczestniczą w wystawianych wartach honorowych, czy podejmują indywidualnie służbę społeczną? To każdy drużynowy może stwierdzić bez większych problemów. I to jest właśnie ten poziom konkretu, w oparciu o który powinno się formułować cele wychowania.

Zadaniem drużynowego jest zatem:

1. Przemyśleć w jaki konkretnie sposób mają się wyrażać postawy chłopców w obszarach wyznaczonych przez wybrane kierunki wychowania.
2. Ocenić w jakim stopniu chłopcy realizują przyjęte założenia.
3. Na tej podstawie sformułować konkretne cele wychowania.

W omawianym przykładzie, cele mogłyby zostać wyznaczone w następujący sposób.

Kierunek wychowania: kształtowanie postaw patriotycznych.
Analiza sytuacji: chłopcy w większości wywodzą się z rodzin, gdzie patriotyzm nie jest ważną wartością. W tym roku, na zbiórkę z okazji 11 listopada zjawiła się tylko połowa drużyny, a ci którzy przyszli nie wykazywali większego zainteresowania udziałem w uroczystości patriotycznej.
Cele:

1. Wszyscy harcerze wezmą dobrowolnie udział w nieobowiązkowej zbiórce drużyny w dniu 11 listopada polegającej na wystawieniu wart honorowych przy grobach bohaterów na Powązkach Wojskowych.
2. Wszyscy harcerze w stopniu co najmniej ćwika podejmą, bez żadnych dodatkowych motywacji, zaproponowaną im służbę społeczną polegającą na zorganizowaniu lokalnej uroczystości patriotycznej w dniu 3 maja.

Za rok, oceniając realizację tworzonego właśnie planu pracy, drużynowy będzie mógł ocenić skuteczność podjętych działań. Mało tego, ową skuteczność będzie mógł wyrazić w liczbach. Jeżeli rzeczywiście, wszyscy chłopcy spełnią wyrażone w celach postulaty, będzie to oznaczało pełen sukces. Jeżeli „do pełni szczęścia” zabraknie paru chłopców, sukces będzie tylko częściowy i pojawi się konieczność zaplanowania indywidualnej pracy z nimi. Jeżeli nic się nie zmieni, będzie to oznaczało, że podjęte działania były całkowicie nieskuteczne i trzeba będzie wyciągnąć z tego odpowiednie wnioski na przyszłość.

Środki służące realizacji założonych celów

Kolejnym etapem, tworzenia rocznego planu pracy drużyny jest dobranie odpowiednich środków do założonych wcześniej celów. Sztuka ta jest jedną z najcenniejszych umiejętności drużynowego. Wymaga nie tylko świadomości wychowawczej koniecznej do prawidłowego wytyczania celów ale także wiedzy metodycznej, znajomości natury chłopców, wielkiej intuicji oraz doświadczenia harcerskiego.

Korzystne jest (ale nie konieczne), aby tworząc plan pracy postępować w zaproponowanej tu kolejności, tzn. najpierw wyznaczyć wszystkie cele zarówno organizacyjne jak i wychowawcze, a dopiero potem szukać odpowiednich środków dla ich realizacji. Dlaczego właśnie tak? Otóż mając zbiór wszystkich zakładanych celów można poszukiwać takich środków, które by prowadziły do realizacji nie tylko jednego, ale większej ilości celów jednocześnie. W ten sposób można tak zaplanować pracę aby nie przeładować programu działania wielką ilością zadań, a jednocześnie skutecznie osiągać wszystkie założone cele. Gdybyśmy postępowali odwrotnie, tzn. po określeniu każdego kolejnego celu od razu zastanawiali się nad sposobami jego realizacji, moglibyśmy otrzymać zbyt obszerny zbiór zadań dedykowanych poszczególnym celom. Mogłoby się wtedy okazać, że zabraknie czasu na wykonanie wszystkich tych zadań.

Posłużmy się przywołanymi wcześniej przykładami.
Drużynowy wyznaczył między innymi następujące cele:

Kierunek pracy organizacyjnej: Pełna samodzielność drużyny.
Cel organizacyjny: 

• Wyposażenie wszystkich 4-ech zastępów w komplet sprzętu biwakowego: namioty 2 osobowe – po 3 na zastęp, butle i palniki gazowe – po 1 na zastęp, saperki, toporki – po 2 na zastęp.

Kierunek pracy wychowawczej: Wyrabianie przedsiębiorczości.
Cel wychowania:

• Zastępowi zorganizują akcje zarobkowe zastępów i zarobione pieniądze przeznaczą na wspólny cel.
• Wszyscy harcerze wezmą udział w akcji zarabiania pieniędzy na potrzeby zastępów.

Zauważmy, że wymienione wyżej cele wyznaczone w ramach dwóch różnych kierunków pracy można zrealizować przy pomocy  jednego i tego samego zadania:

• Akcje zarobkowe zastępów z przeznaczeniem na zakup sprzętu biwakowego.

Postępując w podobny sposób, drużynowy powinien określić zbiór zamierzeń: akcji i zadań drużyny, zadań zastępów, zadań indywidualnych, treść i formę zajęć, wycieczek, biwaków, itp., których realizacja przyczyni się do osiągnięcia konkretnie wskazanych celów. 

Świadomość jakim celom mają służyć zaplanowane zadania, będzie później niezwykle pomocna w opracowaniu szczegółów. Od wieków znana jest prawda, że „diabeł tkwi w szczegółach”. Od tego jak konkretnie zostanie to zadanie zaplanowane, na co drużynowy położy największy nacisk, zależeć będzie skuteczność działania – skuteczność z punktu widzenia założonych celów. Dlatego tak ważne jest, aby tworząc zbiór zadań do wykonania, zapisać (a więc także uświadomić wszystkim zainteresowanym) jakim celom każde z tych zadań ma służyć.

Harmonogram zadań

Mając już zbiór wszystkich zamierzeń służących realizacji założonych celów, można przystąpić do ułożenia terminarza realizacyjnego czyli rozplanować w czasie wszelkie zadania i czynności służące ich przygotowaniu.

Jest wiele naukowych metod które można wykorzystywać do efektywnego tworzenia harmonogramu zadań. Nie sposób ich tu przytaczać. Zresztą inteligentny człowiek, po chwilowym zastanowieniu sam potrafi znaleźć logiczne przesłanki do prawidłowego wykonania tej pracy. Przytoczmy kilka z nich.

• Przeważająca ilość zajęć harcerskich odbywa się na świeżym powietrzu – należy więc wziąć pod uwagę  warunki klimatyczne charakterystyczne dla poszczególnych pór roku i miesięcy.
• Kalendarz obfituje w sporą ilość świąt, rocznic i innych okazji mogących stać się dobrym pretekstem do podjęcia określonych działań.
• Harcerze, oprócz obowiązków harcerskich, mają też obowiązki szkolne i rodzinne. Są pewne charakterystyczne okresy, w których natężenie zajęć harcerskich powinno słabnąć aby umożliwić chłopcom skoncentrowanie się na ich podstawowych obowiązkach. Do okresów takich można zaliczyć ze względu na obowiązki szkolne: końcówki semestrów, czas bezpośrednich przygotowań do egzaminów kompetencyjnych, gimnazjalnych i maturalnych, a ze względu na obowiązki rodzinne: święta Bożego Narodzenia i Wielkanocy, a także długie weekendy, które rodzice zazwyczaj chcą wykorzystać na rodzinne wyjazdy. Z kolei w okresach takich jak początek roku szkolnego, wakacje, ferie – natężenie życia harcerskiego może rosnąć.
• Każde zaplanowane w planie pracy zadanie musi zostać wcześniej należycie przygotowane. Przygotowania te powinny także zostać zaplanowane i to w taki sposób, aby w planie pracy można było zapisać daty w jakich muszą zakończyć się kolejne etapy przygotowań.  Im dokładniej zaplanujemy terminy realizacji zadań cząstkowych tym łatwiej będzie nam się zorientować czy zadania te realizowane są terminowo i podjąć ewentualne kroki zaradcze.
• O ile drużynowy ma taką możliwość, należy obarczyć odpowiedzialnością za wykonanie konkretnych zadań nie tylko siebie ale także swoich następców (przybocznych), a nawet najbardziej wyrobionych  zastępowych. To nie tylko wymóg służący efektywności pracy. To także niezwykle skuteczny chwyt wychowawczy służący wyrabianiu odpowiedzialności. Rozdzielając zadania pomiędzy współpracowników należy kierować się ich potrzebami wychowawczymi, a powierzone zadania powinny być powiązane z próbami na kolejne stopnie harcerskie. W terminarzu należy zapisać kto konkretnie odpowiedzialny jest za realizację nawet najmniejszego cząstkowego zadania.
• Należy unikać spiętrzenia zadań, zwłaszcza w odniesieniu do wyznaczonego zakresu obowiązków poszczególnych funkcyjnych. Chłopcy do 16-tego roku życia nie powinni w żadnym czasie odpowiadać za realizację więcej niż jednego powierzonego zadania. Starszym funkcyjnym można w tym samym czasie przydzielać większą ilość zadań, należy jednak pamiętać o tym, że im będzie ich więcej, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że sprostają powierzonym obowiązkom. 

Kierując się tymi wskazówkami należy:

1. Rozplanować wszystkie zaplanowane zamierzenia tak aby wypadały w najbardziej odpowiednim czasie. 
2. Podzielić wszystkie zamierzenia na zadania cząstkowe służące ich przygotowaniu.
3. Przydzielić je poszczególnym funkcyjnym.
4. Określić graniczne, nieprzekraczalne terminy ich realizacji.
5. Przejrzeć ponownie terminarz pod kątem ewentualnego spiętrzenia się obowiązków poszczególnych funkcyjnych i dokonać niezbędnych korekt w terminarzu.

Po wykonaniu tej pracy, drużynowy dysponuje już wszystkimi informacjami, które powinny zostać umieszczone w planie pracy drużyny.

Struktura dokumentu

Z punktu widzenia ułatwienia nadzoru, władze harcerskie mają pokusę do ujednolicania  wzorów planów pracy. Łatwiej jest bowiem wtedy je czytać i porównywać. Nie mniej, opracowanie ogólnie obowiązującego wzoru dokumentu jakiemu powinien odpowiadać plan pracy każdej drużyny harcerskiej jest bezcelowe, a nawet szkodliwe. Dlaczego? Dlatego, że plan pracy powinien być najbardziej czytelny dla tego kto będzie go realizował, czyli dla drużynowego, a każdy drużynowy jest inny, inne ma przyzwyczajenia i preferencje.

Druhu Drużynowy Pamiętaj! Plan pracy piszesz dla siebie, nie dla hufcowego. Pisz go zatem tak, abyś umiał i chciał z niego korzystać. Jest sprawą indywidualnych preferencji drużynowego w jakim układzie logicznym informacje te zostaną zaprezentowane w planie pracy. Przede wszystkim mają być one czytelne dla Ciebie i Twoich współpracowników.

Władze harcerskie mogą jedynie wymagać aby w planie pracy znalazły się wszystkie niezbędne do sprawowania efektywnego nadzoru informacje. Ponieważ władze powołane do zatwierdzania planów pracy, reprezentowane są zwykle przez bardziej doświadczonych instruktorów, bez wątpienia potrafią oni odczytać zawarte tam informacje, bez względu na to w jakim układzie są zaprezentowane.

A więc powodzenia!

hm. Marek Gajdziński, Mazowiecka Chorągiew Harcerzy ZHR