hm. Marek Gajdziński, hm. Tomasz Maracewicz
Komenda Mazowieckiej Chorągwi Harcerzy przygotowała projekt reformy systemu stopni harcerskich. Jest to projekt alternatywny do tego, który został stworzony w Głównej Kwaterze, i który, naszym zdaniem jest fatalny. Dotychczasowa historia prac na systemem stopni została przedstawiona w osobnym artykule Pobudki. Po jego przeczytaniu czytelnik sam zrozumie, dlaczego komenda chorągwi wyszła z podobną inicjatywą. Poniżej przedstawiamy założenia opracowanego na Mazowszu systemu metodycznego, z nadzieją, że otrzymamy rzetelne merytoryczne opinie na jego temat od znających się na rzeczy instruktorów z całej Polski. (MG)
Funkcja stopni harcerskich
System stopni jest jednym z najważniejszych narzędzi metodycznych. Wg metody harcerskiej winny one spełniać dwie bardzo ważne funkcje:
- służyć do indywidualizacji oddziaływania
- motywować i uczyć harcerzy świadomej pracy nad sobą
Komentarz:
indywidualizacja oddziaływania
Wychowanie harcerskie zawsze dokonuje się w grupie, we wspólnocie i z tego względu ma wielkie walory społeczne. Ale harcerstwo unika technik oddziaływania na masy. Do tego więc, by nasze oddziaływanie mogło mieć charakter jednostkowy potrzebujemy specjalnych narzędzi. Najefektywniejszym z nich jest system stopni.
motywacja i uczenie harcerzy świadomej pracy nad sobą
Zdobywanie stopni nie jest jedynym sposobem wychowania chłopców. Sposobów tych jest wiele. Wychowanie odbywa się w trakcie normalnej pracy w zastępie i drużynie. Stopnie są ważnym - ale tylko jednym z wielu elementów tej pracy. Dlatego dążenie do przeładowania programów prób w nadziei, że poprzez system stopni uda się nam kompleksowo wychować chłopca świadczą o braku zrozumienia metody. Szczególnym zadaniem systemu stopni jest motywowanie harcerzy do świadomej pracy nad sobą oraz nauka technik samodoskonalenia się. Dzieje się to stopniowo. W przypadku najniższych stopni wdrażanie do samodoskonalenia jest głównie pośrednie. Większą wagę kładzie się na zdobycie wiedzy i umiejętności niż na świadomą pracę nad sobą. Indywidualne próby charakteru i postawy odzwierciedlają rzeczywiste potrzeby rozwojowe w danym okresie wiekowym i z tej racji im niższy stopień - tym próby są krótsze i składają się z zadań bardziej symbolicznych. Im wyższy stopień, tym proporcje te stopniowo ulegają zmianie. Zakres wiedzy i umiejętności ulega zawężeniu i specjalizacji, a rośnie waga indywidualnej próby złożonej z licznych zadań wspomagających rozwój osobowości harcerza oraz kształtujących postawę życiową zgodną z harcerskim systemem wartości.
Oczekiwania wobec systemu stopni harcerskich
System stopni harcerskich w szczególności winien:
Dla chłopców:
- być logiczny i zrozumiały;
- stanowić wyzwanie i motywować do rozwoju;
- dostarczać atrakcyjnych propozycji pracy nad sobą i pracy zastępów
Dla drużynowych:
- być prostym i użytecznym narzędziem w pracy z chłopcami;
- dawać ambitnym drużynowym możliwość wzbogacania i nadawania systemowi indywidualnego kształtu;
Dla Związku:
- ściśle wiązać indywidualną pracę z chłopcami z celami wychowawczymi Związku.
Cele związane z wprowadzeniem nowego systemu stopni
Ogromnie ważne jest aby w wyniku wprowadzenia nowego systemu stopni:
- chłopcy chętniej zdobywali stopnie, a przez to konsekwentniej i bardziej celowo pracowali nad sobą;
- drużynowi odczuli, że uzyskali praktyczne narzędzie wspierające ich w projektowaniu i prowadzeniu prób na stopnie;
- w skali Związku doszło do upowszechnienia jednolitych poglądów w kwestii celów wychowania i wymogów stawianych chłopcom w różnych etapach ich harcerskiej służby.
Zasady stopniowania
Pierwszą i naczelną zasadą stopniowania (czyli ustalania kolejnych progów wiedzy, umiejętności oraz kształtowania charakteru i postawy) jest ich związek z wiekiem (czyli możliwościami rozwojowymi) chłopca i naszymi wobec niego oczekiwaniami.
Ogólna charakterystyka poszczególnych progów wygląda następująco:
Stopień |
Idea Stopnia |
wiek |
mł. |
Jest gotów! Poznał smak harcerstwa i zaakceptował jego zasady. Ma szczerą wolę złożyć Przyrzeczenie Harcerskie. Stopień jest przeznaczony dla chłopców, którzy po paromiesięcznej służbie w drużynie zaczynają powoli czuć „co się święci”. Z otwarciem próby trzeba zaczekać na moment, w którym nadchodzi pierwszy „szczyt” zachłyśnięcia się harcerstwem. Taki młodzik może niewiele jeszcze umieć, ale musi ogromnie pragnąć, przeżywać fascynację wszystkim , co się wokół niego w drużynie dzieje. |
11-12
|
wyw. |
Czuwa! Jest samodzielny - zdobył niezbędne wyrobienie harcerskie. Szuka okazji, w których może być pożyteczny. To chłopiec, który coś już w harcerstwie przeżył. Był na obozie, uczestniczył w różnych wycieczkach, potrafi czegoś nauczyć młodszych harcerzy. Najlepiej na otwarcie tej próby nadaje się moment, gdy chłopiec przestaje być biernym uczestnikiem harcerstwa, kiedy w pracy w drużynie uruchamia się jego wyobraźnia, kiedy nie czeka już na zadania i zdarzenia, ale sam próbuje je inicjować. Jest aktywny i pomysłowy w współtworzeniu oblicza harcerskiej wspólnoty: sam wie, sam chce, sam potrafi. W założeniach to właśnie wywiadowca sam lub przy pomocy kilku młodzików, musi umieć wykonywać co ważniejsze zadania z harcerskiego życia: rozbicie namiotu, odczytanie i poprowadzenie wg. szkicu, ugotowanie posiłku. |
12-13
|
ćw. |
Poradzi sobie w każdej sytuacji. Jest świadom swych harcerskich obowiązków. Jego postawa jest wzorem dla młodszych. Harcerski wyga - i tak ma być. Ćwik to stopień dla tych co z niejednego pieca chleb jedli. Mają za sobą niejeden wyjazd: góry, las, rower, kajaki, narty. Można na nim polegać nawet w najtrudniejszych okolicznościach. Otwarcie próby winno nastąpić w momencie, kiedy przed harcerzem tym otwiera się nagle cały fascynujący swoim bogactwem i złożonością świat, który pomimo czyhających zewsząd przeszkód, czeka na odkrycie go, poznanie i zdobycie. |
13-16
|
H.O. |
Jest wierny Prawu Harcerskiemu i propaguje harcerskie ideały. Stawia sobie wysokie wymagania. Przygotowuje się do wejścia w dorosłe życie. HO wędruje poszukując swego miejsca w życiu – doznaje głębokich przeżyć, wartości, sensu swojego życia. Nie wystarcza mu już tylko płótno namiotu i ognisko. Zaczyna wędrować i poszukiwać: głębokich przeżyć, wartości, sensu swojego życia. Stawia coraz ważniejsze i trudniejsze pytania, na które pragnie znaleźć odpowiedź.. Wkracza na nowe drogi w odkrywaniu swego życiowego powołania. Zaczyna wpływać na grupy rówieśnicze, w których uczestniczy, również te spoza harcerstwa, w duchu ideałów harcerskich. |
|
H.R. |
W oparciu o Prawo Harcerskie, świadomie kształtuje własny światopogląd i hierarchię wartości. Poprzez pacę nad sobą dąży do osiągnięcia pełnej dojrzałości. Przygotowuje się do roli męża, ojca i obywatela. Własną postawą i aktywnością zmienia świat na lepszy. HR jest ukoronowaniem drogi w rozwoju osobowości harcerza. Przeznaczony jest dla harcerza, który staje się dojrzałym w swojej osobowości człowiekiem. Podejmuje świadome i odpowiedzialne wybory. Jest gotów do określenia celu swego życia i drogi jaką będzie ku niemu zmierzał. HR to ktoś, który wziął swoje sprawy w swoje ręce i wypełnia swoje życie w świadomej trosce o innych. HR staje się w swojej życiowej drodze autorytetem dla każdego, kogo spotka tak w życiu rodzinnym, jak również zawodowym i społecznym. |
>17 |
Spoglądając na tak przedstawione poziomy wiekowe z innej strony, można stwierdzić, iż:
- stopień młodzika jest stopniem wstępnym, przeznaczonym wyłącznie dla uczniów szkoły podstawowej;
- stopień wywiadowcy jest przeznaczony dla chłopców znajdujących się na przełomie szkoły podstawowej i gimnazjum.
- stopień ćwika – jest przeznaczony dla uczniów gimnazjum.
- stopień HO – jest przeznaczony dla uczniów liceum;
- stopień HR – dotyczy maturzystów i starszych.
Szkoła |
Klasa |
Wiek* |
mł. |
wyw. |
ćw. |
h.o. |
H.R. |
Powszechna |
5 |
11 |
⊕ |
|
|
|
|
6 |
12 |
|
⊕ |
|
|
|
|
Gimnazjum |
1 |
13 |
|
|
|
|
|
2 |
14 |
|
|
⊕ |
|
|
|
3 |
15 |
|
|
|
|
|
|
Liceum |
1 |
16 |
|
|
|
⊕ |
|
2 |
17 |
|
|
|
|
|
|
3 |
18 |
|
|
|
|
⊕ |
|
Studia, Wojsko, Praca zawodowa, Rodzina |
- |
>18 |
|
|
|
|
|
*) wiek otwarcia próby określony rocznikowo
⊕ - najwłaściwszy moment otwarcia próby
- dopuszczalny wiek otwarcia próby
Komentarz:
Wymagania stopni oraz tryb ich zdobywania są ściśle powiązane z wiekiem.
Harcerstwo zajmuje się wychowaniem człowieka w najbardziej dynamicznym okresie jego rozwoju. Proces dojrzewania fizycznego i psychicznego postępuje tak szybko, że chłopcy różniący się wiekiem zaledwie o jeden rok mają zarówno inne potrzeby jak i inne możliwości rozwojowe. To sprawia, że każdy stopień, aby w ogóle dało się dla niego opracować jakieś obiektywne wymagania stanowiące wyzwanie dla chłopca, musi być zdobywany w z góry określonym wieku. Niedoświadczonym instruktorom oraz osobom z zewnątrz nieraz bardzo trudno jest to zrozumieć, bowiem do stopni harcerskich przykładają oni matrycę pojęciową dotyczącą stopni wojskowych. Tam tego problemu nie ma. Do wojska trafiają mężczyźni dojrzali, których możliwości nie zależą od wieku.
Inne zasady różnicujące poszczególne stopnie to m.in. wzrost od najniższego do najwyższego stopnia:
- ilości i stopnia trudności wymagań;
- poziomu złożoności i długości prób;
- indywidualizacji zadań;
- świadomości zasad i znajomości regulaminu stopni;
- samodzielności w decydowaniu o przystąpieniu do próby oraz kształtowaniu jej programu i przebiegu;
Rodzaje wymagań na poszczególne stopnie
Wymagania stopni harcerskich dzielą się na dwa rodzaje:
- wymagania dotyczące wiedzy i umiejętności
oraz
- wymagania związane z osiąganiem dojrzałości fizycznej i psychicznej oraz postawy zgodnej z harcerskim systemem wartości.
Wiedza i umiejętności:
- dla każdego stopnia ustalono katalog wymagań minimalnych, jednolitych dla całego Związku.
- W każdym stopniu jest miejsce na wymagania dodatkowe, ustalane przez drużynowego (w wyższych stopniach przez Kapitułę) a związanych ze specyfiką pracy i programem drużyny. Wymagania te, zależnie od potrzeb, mogą być ustalane jako jednolite dla całej drużyny lub zindywidualizowane, inne dla każdego harcerza Regulamin stopni będzie uzupełniony o poradnik metodyczny, który będzie zawierał przykładowe propozycje takich wymagań.
Komentarz:
Rola i charakter wymagań dotyczących wiedzy i umiejętności
Wymagania te spełniają cztery ważne zadania:
1.Umożliwiają aktywny udział chłopców w harcerstwie.
Służba w harcerstwie wymaga zdobycia specyficznej wiedzy i wielu różnych umiejętności. Bez znajomości musztry, regulaminów, symboliki, zwyczajów, historii harcerstwa i technik harcerskich , chłopiec nie mógłby brać udziału w życiu harcerskim, a więc nie mógłby podlegać jego wpływom.
2.Pomagają chłopcom w aktywnym i skutecznym działaniu na rzecz środowiska, w którym żyją.
Istnieje pewien zakres wiedzy i umiejętności niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania w lokalnym środowisku społecznym.
3. Kształtują zaradność życiową
Techniki harcerskie oraz wiele innych praktycznych umiejętności zdobywanych w harcerstwie przyczyniają się do wyrobienia w chłopcach ponadprzeciętnej zaradności życiowej. Dzięki niej chłopcy szybciej stają się samodzielni i „dorośli”, nabierają pewności siebie i odporności psychicznej w trudnych sytuacjach.
4. Ułatwiają i ukierunkowują kształtowanie postawy oraz pracę nad charakterem
Jest też pewien zakres wiedzy u umiejętności, który pozwala przyśpieszyć rozwój osobowości chłopców oraz właściwie pogłębić ich światopogląd.
Wymagania dotyczące wiedzy i umiejętności powinny charakteryzować się następującymi cechami:
1. Stopnie winny obejmować tylko specyficzne dziedziny i nie powielać wiedzy szkolnej
Oddziaływanie szkoły i harcerstwa musi się dopełniać na zasadach współpracy ale i autonomii. Powielanie wiedzy szkolnej w programach harcerskich jest niecelowe, a ponadto może w sposób istotny razić chłopców i powodować, że będą odwracać się od harcerstwa. Dlatego w programach stopni powinien znajdować się tylko ten zakres programowy, który uzupełnia wiedzę szkolną, o to co jest niezbędne dla prawidłowego rozwoju osobowości, a jednocześnie nie znajduje wystarczającego odzwierciedlenia w programach szkolnych oraz to co wychodzi poza zakres tych programów.
1. Stopnie mają stanowić wspólne minimum programowe dla wszystkich harcerzy
O ile cokolwiek może być jednolite w programach prób na stopnie to właśnie obszar wiedzy i umiejętności. Dla spójności organizacji bardzo ważne jest aby przynajmniej w tym zakresie stopnie mogły być porównywalne na terenie całej Polski, żebyśmy mieli pewność, że wywiadowca z Suwałk posiada te same umiejętności co wywiadowca z Jeleniej Góry. Dzięki temu będziemy mieli świadomość jaki jest ogólny poziom pracy w całej Organizacji. Potrzebne to jest także samym chłopcom jeżeli mają swoje stopnie traktować poważnie, a nie jak infantylną zabawę.
Jednolity zakres wymagań obowiązujący w całej Organizacji może być traktowany wyłącznie jako minimum programowe. Drużyny o większych ambicjach mogą zwiększyć poziom trudności albo rozszerzyć zakres wymagań wedle własnych koncepcji. Podejście takie jest konieczne aby nie blokować rozwoju harcerstwa i nie ograniczać aspiracji chłopców.
Obszar wiedzy i umiejętności jest jedynym, w którym można w ogóle porównywać tak poszczególne osoby jak i określone drużyny bądź środowiska. Ani poziom dojrzałości, ani postawa, ani zespół wyznawanych poglądów do takiego porównania się nie nadaje. Ponieważ rywalizacja jest jednym z najsilniejszych mechanizmów motywacyjnych stosowanych w harcerstwie, również i w tej dziedzinie może znaleźć zastosowanie. (Wprowadzenie jednolitych wymagań dotyczących wiedzy i umiejętności otworzy drogę do organizacji indywidualnych Mistrzostw ZHR w kategoriach młodzików, wywiadowców i ćwików).
Postawa i charakter:
- Kształtowaniu postawy i charakteru poświecona jest całkowicie zindywidualizowana próba na stopień złożona z zadań odzwierciedlających osobowość chłopca i dążenie do rozwoju.
- Regulamin zawiera opis wzorca osobowego poszczególnych stopni zapisany w formie wytycznych do próby. Opis ten precyzuje oczekiwania i stanowi drogowskaz dla chłopca i drużynowego.
- Ilość zadań próby postawy i charakteru (próby na stopień) zależy m.in. od zdobywanego stopnia: na młodzika będzie to od 3 do 5, na wywiadowcę 5-8, na ćwika 8-12, na stopnie wyższe – po jednym z każdej dziedziny.
- Próba na stopień polega na samodzielnym i rzetelnym zrealizowaniu tych zadań w określonym czasie.
- Regulamin zostanie uzupełniony o poradnik metodyczny zawierający przykładowe zadania prób charakteru i postawy. Drużynowy (Kapituła) może stosować zadania wedle własnej pomysłowości jak i posiłkować się propozycjami zawartymi w poradniku.
Komentarz:
Rola i charakter próby indywidualnej
Próba indywidualna to zestaw zadań do wykonania osobiście przez harcerza w określonym, czasie. Charakter tych zadań powinien być tak dobrany co do treści i formy aby ich wykonanie korzystnie wpłynęło na rozwój chłopca oraz kształtowało w nim postawy zgodne z Prawem Harcerskim - odpowiednio do poziomu posiadanej świadomości. Aby to było możliwe zadania takie wyznacza się w oparciu o:
1. Wytyczne do prób indywidualnych
Każdy stopień posiada jasno sformułowane wytyczne do prób indywidualnych, zawierające m.in. cele wychowania związane z poszczególnymi kierunkami oddziaływania wychowawczego. Wytyczne te mają formę opisu objaśniającego poziom wymagań i oczekiwań jakie stawia się chłopcu w określonej dziedzinie.
2. Analizę osobowości i postawy chłopca
Przystępując do wyznaczenia zadań próby, drużynowy lub kapituła działają w oparciu o wiedzę o konkretnym chłopcu, jego postawie i poziomie dojrzałości. Ta wiedza pomoże im określić, w zgodzie z wytycznymi do prób, zakres zadań jakie należy zawrzeć w próbie na stopień, tak aby były one wystarczające do przyznania określonego stopnia.
3. Lokalne warunki działania
Program próby musi uwzględniać specyfikę środowiska wychowawczego harcerza, która określa jego możliwości rozwoju osobowości. Układając program próby (zestaw zadań) drużynowy lub kapituła kieruje się też lokalnymi warunkami występującymi w środowisku działania, potrzebami społecznymi i możliwościami zarówno chłopca jak i harcerstwa.
Regulamin stopni nie powinien wyznaczać dla wszystkich harcerzy w całej organizacji identycznych prób na stopnie. Chociażby dlatego, iż zaprzecza to podstawowym zasadom personalizmu chrześcijańskiego, stanowiącym oś Programu Wychowawczego ZHR. Zasady te uwzględniają oryginalność rozwoju osoby ludzkiej, zarówno gdy chodzi o jej osobowość jak i uwarunkowania społeczne. Za każdym razem więc, próby wyznaczać się powinno z uwzględnieniem odrębności harcerza i warunkami w jakich się znajduje. Jedyną wspólną dla całej organizacji płaszczyzną odniesienia winny być zapisane w regulaminach opisy sylwetek poszczególnych stopni opracowane w formie wytycznych do prób.
Każdy kto chciałby wprowadzić taki model wychowania, który ujednolicałby cechy psychiczne chłopców, ich sposób myślenia i postawy, wyrządziłby Państwu Polskiemu, harcerstwu i samym chłopcom ogromną krzywdę. Celem harcerstwa nie jest bowiem uśrednianie jednostek i docinanie ich do z góry założonego szablonu. Celem harcerstwa jest rozwijanie i wzbogacanie osobowości chłopców i ich postaw, tak by nie zabić ich różnorodności. W tej różnorodności bowiem tkwi największy potencjał rozwojowy społeczeństw. Próba indywidualna musi więc być maksymalnie indywidualna – dopasowana do każdego chłopca osobno.
Tryb zdobywania stopni
Harcerz winien rozwijać się permanentnie. Dlatego też proponujemy, by stopnie harcerskie były zdobywane ciągle. Chodzi m.in. o to, by:
- z punktu widzenia systemu stopni nie szła „na marne” jego aktywność pomiędzy oficjalnymi próbami na stopnie;
- harcerz miał nawyk i potrzebę ciągłego doskonalenia się;
Tak podchodząc można założyć, iż harcerz winien występować wyłącznie w trzech „stanach skupienia”:
- pomiędzy próbami na stopnie - kiedy to chłopiec może i powinien „swoim tempem” uczyć się i rozwijać, co potwierdzać będą wpisy zaliczeń kolejnych wymagań dot. wiedzy i umiejętności „przyszłego” stopnia w karcie próby – jest to okres przygotowania do próby na kolejny stopień;
- w trakcie realizacji próby na stopień – gdy w sposób uporządkowany, świadomy i celowy chłopiec zamierza w określonym terminie zrealizować zadania próby charakteru i postawy oraz wypełnić „brakujące” wymagania dotyczące wiedzy i umiejętności;
- podczas próby końcowej – tj. wtedy, gdy chłopiec „chwyta byka za rogi” i stara się w sposób atrakcyjny i dynamiczny udowodnić (przede wszystkim sobie), że zasługuje na kolejny stopień harcerski.
Formalnie przebieg zdobywania stopni opiera się o następujące kroki:
- rozpoczęcie okresu przygotowania do próby – związane z otrzymaniem karty zdobywania stopnia;
- otwarcie próby – możliwe po spełnieniu wymagań dopuszczenia do próby, w tym zaliczenia przynajmniej połowy wymagań z zakresu wiedzy i umiejętności zdobywanego stopnia;
- zamknięcie próby – czyli dokonanie oceny realizacji wszystkich wyznaczonych zadań indywidualnych kształtujących charakter i postawę;
- dopuszczenie do próby końcowej - po zamknięciu próby na stopień z wynikiem pozytywnym i zaliczeniu „brakujących” wymagań dot. wiedzy i umiejętności;
- przyznanie stopnia – w wyniku zakończenia sukcesem próby końcowej.
W konsekwencji, w toku zdobywania stopnia harcerz winien zaliczyć:
- wszystkie wymogi z grupy „wiedza i umiejętności”;
- zadania indywidualne próby dla wskazanych (dot. niższych stopni) lub wszystkich (dot. stopni HO i HR) dziedzin z grupy „charakter i postawa” (sylwetka stopnia).
- W uzasadnionych wypadkach drużynowy (Kapituła) może zwolnić kandydata z zaliczenia niektórych wymagań z grupy „wiedza i umiejętności” lub dokonać ich zamiany na inne, o odpowiednim stopniu trudności.
Komentarz:
W przypadku stopni wyższych HO i HR próba na stopień ma charakter jednolity. Może trwać około roku i składać się z większej ilości zadań próby. Chłopiec sam bowiem potrafi już planować swoja pracę w okresie długofalowym.
Dla stopni niższych (młodzik, wywiadowca, ćwik) zdobywanie stopnia dzieli się wyraźnie na dwa krótsze etapy:
przygotowanie do próby – w którym zdobywający podczas normalnej pracy w zastępie i drużynie uzyskuje w swojej karcie zdobywania stopnia poświadczenia opanowania wymaganej wiedzy i umiejętności. Ponieważ wie, że warunkiem dopuszczenia do drugiego etapu jest uzyskanie min. 50% poświadczeń – zależy mu na aktywnym uczestniczeniu w pracach zastępu i drużyny, by móc zdobyć wymagane umiejętności i uzyskać poświadczenia w karcie. W tym też czasie drużynowy poprzez wszystkie dostępne mu środki oddziaływania stara się tak wpływać na chłopca aby ten osiągnął wymagany poziom wiedzy i umiejętności oraz poziom rozwoju i postawy opisany w wytycznych stopnia.
indywidualna próba na stopień – drugi etap trwa ok. 3 mies.- młodzik, ok. 6 mies.- wywiadowca, ok. 9 mies.- ćwik. Rozpoczyna się rozmową z drużynowym, (lub opiekunem próby) w trakcie której dochodzi do ułożenia indywidualnych zadań próby charakteru i postawy (młodzik ok. 3-5 zadań, wywiadowca ok. 5-8 zadań, ćwik ok. 8-12 zadań).
W trakcie próby zdobywający wykonuje wyznaczone mu indywidualne zadania uczestnicząc jednocześnie w normalnej pracy zastępu i drużyny co pomaga mu uzyskać resztę potwierdzeń opanowania wymaganej wiedzy i umiejętności. Jest to okres świadomej pracy nad sobą. W jej efekcie chłopiec ma dorosnąć do sylwetki opisanej ideą i wytycznymi stopnia.
Podział na dwa wyraźne etapy w zdobywaniu stopnia młodzika, wywiadowcy i ćwika wynika z potrzeby dostosowania tego narzędzia wychowawczego do możliwości psychofizycznych chłopca w tym wieku. Chłopiec jest wówczas w stanie ogarnąć swoją świadomością tylko najbliższą przyszłość. Wraz z wiekiem możliwości percepcyjne rosną co umożliwia wydłużenie czasu trwania samej próby.
Podział na okres przygotowania do próby i okres właściwej próby, rozdzielony rozmową dopuszczającą, ma znaczenie motywacyjne. Chłopiec znając wymagania dopuszczenia do próby stara się je spełnić, co oznacza, że również w okresie przygotowania do próby nie odkłada na bok pracy nad sobą i aktywnie uczestniczy w pracy zastępu.
Zamknięcie próby nie jest tożsame z dopuszczeniem do próby końcowej (biegu harcerskiego). Chodzi o to aby wyraźnie oddzielić zindywidualizowaną próbę, która składa się z zadań, od zaliczania wymagań dotyczących wiedzy i umiejętności. Próbę zamyka się po zrealizowaniu zadań w wyznaczonym terminie. Natomiast warunki dopuszczenia do biegu harcerskiego (próby końcowej) są dwa: (1) zamkniecie próby, (2) zaliczenie wszystkich wymagań dotyczących wiedzy i umiejętności – a to może jeszcze jakiś czas trwać nawet po zamknięciu próby. Gdyby warunkiem zamknięcia samej próby było obok zrealizowania zadań także zaliczenie wszystkich wymagań dot. wiedzy i umiejętności to istnieje niebezpieczeństwo, że chłopcy mogliby się w tym czasie koncentrować właśnie na tym, a nie na zadaniach, które mają kształtować ich charakter i postawę. Czas próby ma być okresem wzmożonej koncentracji chłopca na świadomej pracy nad sobą.
Dopuszczenie do próby
Akt dopuszczenia do próby i jej otwarcia (wyznaczenia zadań) jest niezasłużenie bodaj najmniej docenianym mechanizmem oddziaływania wbudowanym w system stopni. W nowym regulaminie ma on znaczenie kluczowe. Ogólnie, warunki dopuszczenia do próby składają się z następujących wymagań:
- Harcerz jest w wymaganym regulaminem wieku (rocznikowo).
- Według oceny drużynowego lub kapituły, obecna postawa harcerza daje potencjalne możliwości zdobycia stopnia w.g przewidzianych regulaminem zasad i w terminie.
- W okresie przygotowania do próby:
- Harcerz brał aktywny udział w pracy zastępu i drużyny.
- Harcerz uzyskał min. 50% zaliczeń wymaganej wiedzy i umiejętności.
- Harcerz zdobył min. dwie nowe sprawności o odpowiednim poziomie trudności ( trzecia w trakcie próby).
Punkt 3c, nie dotyczy stopnia HO i HR.
Komentarz:
1. Wymóg osiągnięcia określonego wieku wynika wprost z założeń przyjętych wcześniej.
2. Ocena stopnia dojrzałości i postawy chłopca przez drużynowego lub kapitułę (HO i HR) pełni bardzo ważną funkcję metodyczną. Osoby odpowiedzialne za przyznanie stopnia i jego poziom muszą posiadać instrument pełnej oceny sylwetki harcerza, zanim dopuszczą go do próby czyli dadzą mu obietnicę, że po wykonaniu zadań próby, będzie mógł otrzymać zdobywany stopień. W praktyce rozmowa dopuszczająca winna być istotnym momentem, kiedy dokonywać się będzie oceny poziomu dojrzałości oraz postawy chłopca, a także porównania ich z ideą i sylwetką stopnia.Do próby powinni być dopuszczani ci chłopcy, których można scharakteryzować jako spełniających wymogi stopnia lub bardzo do nich zbliżonych. Próba bowiem ma za zadanie zmotywowanie chłopca do świadomej pracy nad sobą w dziedzinach szczególnie przez niego zaniedbanych albo w dziedzinach szczególnych jego predyspozycji (rozwój). Nie jest to jedyny okres gdy następuje kształtowanie jego sylwetki. Przecież wychowanie harcerskie toczy się ciągle, a nie tylko w trakcie prób.
3. Z wychowawczego punktu widzenia bardzo ważne są działania podejmowane przez chłopca w okresie przygotowania do próby. Harcerz musi mieć świadomość, że zostanie do niej dopuszczony jeżeli będzie brał czynny udział w pracy zastępu i drużyny ( co da drużynowemu szanse oddziaływania na niego) oraz wykaże się indywidualnymi sukcesami w pracy nad sobą (wymóg zdobycia sprawności i zaliczenia 50% wymagań dotyczących wiedzy i umiejętności.
Sprawności w zdobywaniu stopni
Istniejący w ZHR system sprawności służący rozwijaniu indywidualnych zainteresowań winien być wykorzystany komplementarnie. Związek i wspieranie się obu systemów winien wyrażać się w:
- umieszczeniu w warunkach dopuszczenia do próby wymogu zdobycia określonej ilości sprawności o określonym poziomie (sprawności jedno, dwu, trzy gwiazdkowe, mistrzowskie i profesje wędrownicze);
- zwalnianiu z konieczności zaliczania poszczególnych wymagań stopnia w razie posiadania odpowiednich sprawności.
- Uwzględnieniu w programie próby indywidualnej zdobycia wybranych przez harcerza sprawności.
Kto przyznaje stopień?
Próby na stopnie od młodzika do ćwika przeprowadzać powinien drużynowy – instruktor ZHR. Jeśli drużynowy nie ma stopnia instruktorskiego, jego bezpośredni przełożony winien wyznaczyć instruktora-opiekuna kierującego próbami.
Próby na stopnie HO i HR winna przeprowadzać Kapituła w składzie przynajmniej 3 harcerzy w danym stopniu (w tym jeden instruktor).
Kapituła HO – powoływana jest rozkazem hufcowego (on odpowiada za poziom HO w hufcu). Kapituła może być powołana przy hufcu, przy szczepie lub przy drużynie.
Kapituła HR – powoływana rozkazem komendanta chorągwi (on odpowiada za poziom HR w chorągwi). Kapituła może być powołana przy chorągwi, przy hufcu, przy szczepie, przy drużynie. Chorągwiana Kapituła HR winna rejestrować wszystkie Kapituły tego stopnia i podejmować działania w celu utrzymywania jednolitego poziomu prób w Chorągwi.
Próba harcerza
Nie powinna być traktowana jak kolejny stopień. Natomiast celowe jest prowadzenie takich prób w drużynie: zgodnie z jej tradycją i potrzebami. Próba taka winna kończyć się wręczeniem lilijki, chusty i przyjęciem do drużyny co powinno nastąpić nie później niż po 3 miesiącach kandydowania. W jej trakcie wskazane jest aby chłopcy wypełnili podstawowe wymagania dotyczące wiedzy i umiejętności harcerskich (organizacyjnych) z zakresu młodzika ( Prawo Harcerskie, historia, symbolika, zwyczaje, oznakowanie stopni i funkcji, musztra mundur, itp.). Jednocześnie należy pamiętać aby okresu tego nie przeładowywać szczególnie mocno wpajaniem wiedzy. To ma być przede wszystkim okres fantastycznej przygody zachęcającej chłopca do pozostania w harcerstwie (badenpowellowska przynęta na haczyku).
Wejście do systemu w starszym wieku
Stopnie zdobywa się kolejno w ściśle określonych przedziałach wiekowych. Dlatego chłopcy, którzy przychodzą do harcerstwa w starszym wieku, zaczynają zdobywanie stopni od stopnia (niższego – patrz tabela wiekowa) przewidzianego dla ich poziomu wiekowego z tym, że muszą zaliczyć całą obowiązkową wiedzę i umiejętności przewidziane dla wszystkich stopni niższych.
Komentarz:
Za rozwiązaniem powyższym przemawia pięć ważnych powodów:
1. Próba postawy i charakteru musi być wyzwaniem dla chłopca
Próba indywidualna jest i tak zawsze dostosowywana do potrzeb i możliwości chłopca. Nie ma więc sensu męczyć kogoś kto dołącza do harcerstwa wieku 15 lat, trzema identycznymi co do poziomu próbami na młodzika, wywiadowcę i ćwika, ani tym bardziej kazać mu realizować zadania wyznaczone w oparciu o wytyczne do stopni niższych – bowiem to w niczym by go nie rozwijało. Wystarczy jedna próba indywidualna, wyznaczona na odpowiednim poziomie, która będzie dla niego wyzwaniem.
2. Potrzeba dobrego przygotowania się do służby w harcerstwie
Wiedza i umiejętności określone wymaganiach na kolejne stopnie umożliwiają harcerzowi coraz pełniejsze uczestnictwo w życiu harcerskim. Muszą być zatem w całości opanowane przez każdego kto chce w tym życiu uczestniczyć na odpowiednim dla niego poziomie.
3. Poczucie sprawiedliwości
Chłopcom bardzo trudno jest zaakceptować fakt, że będąc w harcerstwie powiedzmy 3 lata, zdobywają ten sam stopień co ktoś, kto jest w tym samym wieku, ale dopiero do harcerstwa przystąpił. Konieczność zaliczenia przez niego całej wiedzy i umiejętności na wszystkie stopnie niższe, dyskomfort ten zmniejszają, bowiem w odczuciu chłopców, którzy patrzą na to dość powierzchownie, to właśnie wiedza i umiejętności są sprawą najważniejszą w stopniach. W ich odczuciu, ktoś kto zdobywa stopień ćwika i musi zaliczyć wiedzę z młodzika, wywiadowcy i ćwika – zdobywa trzy stopnie na raz. Instruktor wie, że jest inaczej, bowiem umiejętności na młodzika są dla 15-latka dziecinne proste, a najważniejsze jest wyzwanie próby charakteru i postawy.
4. Konieczność dawania dobrego przykładu przez starszych
Nie do pomyślenia z punktu widzenia metody harcerskiej, a zwłaszcza oddziaływania przez przykład osobisty, byłaby sytuacja, w której ćwik, czy HO przystępujący do harcerstwa w późniejszym wieku nie umiałby rozpalać ogniska, wyznaczać azymutów itp. To nadszarpnęłoby zaufanie młodszych i autorytet starszych, a w konsekwencji pogrzebało istotę naszej metody.
5. Stopnie odzwierciedlają aktualny poziom umiejętności oraz dojrzałości i postawy harcerza, a nie długość jego stażu w harcerstwie
Często wśród niedoświadczonych instruktorów pokutuje przeświadczenie, że stopnie mają jakiś związek ze stażem w harcerstwie. Nie ma nic bardziej błędnego. Stopnie harcerskie to narzędzie służące do stymulowania świadomego samorozwoju, a nie nagroda za wierność i wytrwałość. Być może, aby w świadomości instruktorów i samych chłopców sprawy te wyraźnie oddzielić, potrzeba jest wprowadzenia prestiżowej odznaki za staż w harcerstwie, ale na pewno nie mogą do tego służyć stopnie. Gdybyśmy mieli w drużynie takiego „geniusza”, który znacznie wyprzedza rówieśników w poziomie rozwoju i dojrzałości postawy, to nic nie stoi na przeszkodzie, aby mógł zdobywać stopnie szybciej niż inni, bo tylko wtedy będą dla niego wyzwaniem. Konieczność „odbębnienia” wymaganego stażu to po prostu bariera rozwojowa.
MAREK GAJDZIŃSKI "SZWEJK"
Obecnie Komendant Mazowieckiej Chorągwi Harcerzy. Wcześniej – wieloletni drużynowy 16WDH (1977-87), inicjator Unii Najstarszych Drużyn Harcerskich Rzeczypospolitej (1980), członek KIHAM i Ruchu (1980-89), wicenaczelnik Ruchu Harcerstwa Rzeczypospolitej (1987-88), założyciel Polskiego Bractwa Skautowego (1988), Członek prezydium komisji organizacyjnej ZHR (1989), wicenaczelnik ZHR d/s harcerstwa męskiego (1989-90). Po 10 letniej przerwie i powrocie do Związku, przyboczny 16 WDH oraz twórca i pierwszy Komendant Główny HOPR.
Prywatnie – żonaty, dwójka dzieci (oboje w ZHR), inżynier elektryk i przedsiębiorca.
TOMASZ MARACEWICZ "MARABUT"
Żeglarz z urodzenia i przekonania, ornitolog z wykształcenia, broker ubezpieczeniowy z przypadku.
Żona Hanna – historyk sztuki i synowie: Wiktor - zuch, Kajetan - zuch i Ignacy – będzie zuch.
Przyrzeczenie harcerskie w 1973, drużynowy 1 WDH w Gdańsku w latach 1978-86, KIHAM, Ruch, w latach 1990-1993 Naczelnik Harcerzy, obecnie członek komendy Mazowieckiej Chorągwi Harcerzy